نارې
د نارو دوہ اقسام دی اولنۍ د قیصی غږ یا نارې او دویم د ھوتکو نارې ۔ د قیصو نارې ھغہ دی چې د پښتو ادب مقامی رومانی قیصو دوران کښې د خوند د پارہ د مئینو پہ خُلہ شاعرانو لیکلې دی ۔ نورہ قیصہ بہ نثر وۂ او دا بہ شاعری وہ ۔ د ھزارې پہ خاورہ دوی تہ کسرونہ ھم وېلے شو ی دی ۔ خو ځنې قیصې پہ شعر کښې ھم لیکلے شوې دی لکہ ادم خان درخانۍ صدر خان خټک د خوشحال بابا ځوی خالصتاً د مثنوی پہ بحر کښې لیکلې دہ ۔ یوسف خان شېر بانو څۂ مثنوی څۂ د بدلې پہ رنګ دہ ۔ دغہ شان د سنګر جمال د مومن خان شیرینۍ قیصہ لیکلی دہ ۔ د ھوتکو نارې د میر وس خان نیکۂ پہ دور کښې د ھوتکو او د مغلو تر منځہ پہ جنګونو لیکلې شوې دی ۔
د رابیا ګلې د قیصې غږ یا نارہ
کہ ځوړاندې د کور رنګ وروځی ځوړاندې
فتح خان ځی د ھند لور تہ
دغہ ګل رابیا مې ځی تر تا د وړاندې
د ھوتکو نارہ
کہ تېرې ګور جې بیا کړی تېری ناړې
یو میر خان و ځنې پاتې
میر خان ھم اوس قندھار تہ ګورګین غواړی
دا دوہ د ھوتکو او د قیصی نارې لږ پہ بدل دؤل دی۔
د ھوتکو نارہ
کہ وخوری داد سر کسی مې او خوری
پہ ناصرو پرون وسوہ ستوبانونہ
د قیصی غږ یا نارہ
کہ وخورئ دا د سر کسي مو وخورئ
کہ ما مړ کړئ دا زما بادار ژوندے دے
د غږونو یو بل ګډ خصوصیت دا دے چې د نارې پہ سر شرط کہ بہ راځی او کہ پسې چې کومہ کلیمہ راځی ھغہ بہ ھغہ مصرع کښې بیا تکرارېږی ۔ نارې کلہ کلہ لہ قافې ازادې ھم وی ۔ د ھوتکو نارې د ھوتکو د تاریخ یو باب وی ۔
د اتڼ نارې
پہ درستہ پښتون خوا کښې د خوشحالۍ پہ موقع د ګدا او د اتڼ دستور موجود دے ۔ دا پہ تنھاشکل ھم کېږی او د ډلې پہ شکل کښې ھم ۔ سړی توری ډال سرہ ، ټوپک سرہ ، د اشر غوبل پہ موقع د لور یا څۂ نور اوزار سرہ زنانہ بہ څمڅۍ چابړی سرہ ګډیدلې۔ د خټکو ګډا ، د بلبلو ګډا ، چن کوټې مشھورې ګډاګاني دی ۔ ددغہ ګډا او د اتڼ دروان کښې چې بہ کومې نارې یا سندری وائیلے کېدې د اټن ناری دی ۔ لکہ پہ زمونږ پہ سیمہ یوہ نارہ وہ
بڼی تولہ یې رالہ مړکړو
وائی زما بڼی تولہ قربان بڼی تولہ
دا بہ داسی وئیلے شوہ ،چې کومہ جینۍ بہ ګډیدلہ ھغې بہ د تماش ګیرو جینکو نہ تپوس اوکړو چې خورې خورې تا زما بڼی تولہ نۂ دے لیدلے ؟ تماشګیرو جینکو بہ جواب ورکړو غر تہ تلے وۂ د ګرګې لاندې بہ راغلے وی ۔ ګډېدونکې جینۍ بہ پېر وخوړ او پہ ګډا بہ شوہ او ورسرہ بہ یې دا وئیل
بڼی تولہ یې رالہ مړ کړو
وائی زما بڼی تولہ قربان تولہ
بیا بہ راغلہ بیا بہ یې تپوس اوکړو خورې خورې تا زما بڼی تولہ نۂ دے لیدلے؟ تماشګیرو بہ وې چې خورې خوړ تہ تلے وۂ خوړ بہ وړے وی دې بہ بیا پېر وخوړ پہ ګډا بہ شوہ
بڼی تولہ یې رالہ مړ کړو
وائی زما بڼی تولہ قربان بڼی تولہ
جینکو پہ ګودر یا د اختر لوبو ځاے تہ بہ مشر کس نۂ شو تلے ګنی ګډ بہ یې کړو ۔ چاپېرہ بہ ترې ودرېدې او دابہ یې وئیل شروع کړل
ماما مې ننګیالے دے
یو پیر بہ راتہ اوخوری
د ھری سیمې د خپل دود دستور مطابق ګډاګانې او سندرې دی ۔ پہ دوی کښې نرے مرے بدلون راځی خو اساس یې یو وی ۔
پہ پښتون خوا کښې د وزیرو او مسیدو اتڼ ډېر مشھور دے ۔ پہ افغانستان کښې پہ خوست ، پکتیا ، قندھار وغېرہ پہ ولایتونو کښې لږ لږ بدل ډول اتڼ کېږی ۔ اتڼ لہ بې شمارہ سندرې وائېلې شوې دی
دا څو مثالونہ:
بند پہ بند ماتېږی جینۍ
د ګلو لختہ دہ تاؤېږی
زما پہ غېږہ کښې اشنا دے
چرګہ مۂ وایہ بانګونہ
سحر صبا دے
مالہ خاصہ راؤړہ پېپنۍ ترې جوړومہ
جمدانۍ لمنې وابہ دې ړاومہ
دا سروکی دی نورې ورسرہ لنډۍ وېلے شی ۔ اتڼ جوږېږی پہ ډول او سُرنا۔ چن کوټې د زناناؤ د اتڼ یو قسم دے ټولې پہ دائرہ ګرځی او سندرہ بہ وائی د سندرې پہ یو خاص لفظ منځ تہ رایوځاے شی او د لاسونو لہ ټپ ورکوی ۔ د ټپ نہ ورستو بہ بیا پہ دائرہ کښې چورلی. د چن کوټو د سندرو یو دوہ مثالونہ:
کہ مرجانۍ کنجرہ نۂ وې
سردارہ لېونیہ
پہ خوب اودۂ عباس بہ چا حلالہ ونہ
دغہ مرجانۍ دہ
تاڼېدار د بنګړو شپول دے مات بہ شینہ
شمالا
وائی تاڼېدارہ