بدلہ

د خوشحال بابا یو شعر دے:

مېړنی دې چې یادېږی
پہ سندرو پہ بدلو

د خوشحال بابا د شعر نہ دا خبرہ صفا سرګندہ دہ چې سندرہ او بدلہ دوہ جدا اصناف دی ۔ خوشحال بابا یوہ نابغہ دہ ۔ ھغہ یو شاعر ، ادیب ، حکیم ، ښکاری ، مشکار ، منجم ، او تُورزن دے ۔ خوشحال بابا پہ اصنافو او پہ موسیقۍ باندې ھم دسترس لارۂ ۔ پہ پښتو ادب کښې د اثر افغانی دا وینا ھېڅ اھمیت نۂ لری چې پہ ځنو علاقو کښې سندرو تہ بدلې وائی ۔ عام اولس دسندرې ، صوت او د بدلې تمیز کہ نۂ شې کولے خو اولسی شاعران او مجلسیان پہ دې باندې ډېر ښہ پوھېږی ۔ پہ سندرہ او صوت باندې پہ خپل مقام غږېږو ، بدلہ ھغہ صنف دے چې دې کښې قیصہ ، عشق ، محبت ، جنګی واقعات وغېرہ پکښې بیانېږی ۔ د بدلی لہ پارہ د نظم دوہ جوړښتونہ پکار راوستے شی مثنوی او قصیدہ ۔ اول د مثنوی جوړښت او بحر اخلو ۔

د مثنوی ھر شعر پہ دوو مصرعو مشتمل وی ۔ د ھر شعر قافیہ ( ردیف کۂ وی ) د بل شعر نہ بہ مختلف وی ۔ ھرہ مصرعہ یې ۱۲ چپې وی ۔ مثنوی کښی ھر قسم خیال بیانېدے شې مثال یې د خوشحال بابامثنوی وګورئ۔

لہ ھر چا سرہ چې یو نفس قرین شوم
د ھغو لہ خویہ بویہ پہ زړۂ شین شوم
زړۂ مې خوږ پہ ھیچا نۂ شو پہ عالم کښې
لہ عالمہ سرہ زیست کړم پہ ډیر غم کښې
څوک د سُود لہ مخہ څوک راسرہ یار شو
چې یې خپل مقصود پورہ شو نور ویزار شو
چې یې مخ پہ مخ لہ تا سرہ وفا وی
پہ قفا درسرہ ځیر پہ سل جفا وی
چې یې ښہ ګڼې ھغہ درسرہ بد شی
تل لہ تا سرہ پہ رخہ پہ حسد شی

اوس دا یوہ بدلہ وګورئ:

یو قیصہ بہ درتہ اوکړمہ د خوندَ
عاقلان بہ ځان لہ واخلی ترې نہ پندَ
د عمر پہ زمانہ کښې زما جانہ
د یھودو یو باشاہ اوکړو اعلانہ
کہ چا سر د عمر راوړۂ وارئ مالہ
زۂ بہ ډېر د ھغہ کس نہ خوشحالہ
خپلہ لُور بہ ورلہ ورکړم خوبصورتہ
ھم بہ ور کړم ورسرہ نیم سلطنتہ
عقیلہ یو یھودی غټ پھلوان وۂ
مشھور پہ دغہ وخت کښې دغہ ځوان وۂ
دۂ وائیل چې زۂ بہ اوکړم دغۃ کارَ
د عمر پہ سر بہ زۂ کومہ وارَ
تُورہ ې واخستہ روان شولو مخہ
کېږی ھغہ چې خداے تہ وی څۂ خوښہ

دا کوزہ بدلہ دہ چې جوړښت یې د قصیدې دے ۔ لہ دې نہ دا تعریف ھم د فضل میر خټک غلظہ ثابتېږی چې دې تہ بدلہ ځکہ وائی چې ھر شعر د بلہ پہ قافیہ باندې بدل وی دلتہ شاعر پہ یوہ قافیہ کښې واقع بیانوی ۔ پہ اوږدو قیصو کښې بہ قیصہ پہ پړکونو اووېشلے شوہ یو پړک بہ د مثنوی جوړښت کښې وۂ نو بل بہ د قصیدې جوړښت کښې تصدیق لہ د علی حېدر جوشې ، عبدالوھاب دستی او د جمشید کتانونہ کتے شئ ۔ د بدلې لږہ برخہ د مثال پہ توګہ چې جوړښت یې د قصیدې دے۔

تقدیر ګورہ یوہ ورځ مسلمانان
سر اندیپ نہ حج د پارہ شُو روان
نر او ښځې ماشومان ھم ورسرہ وو
درې جھازہ سراسر ډک د سامان
کاټھیاواړ نہ خو د خېر سرہ راتېر شُو
او پہ دېبل کښې بہ جوړیږی پرې تالان
چې دېبل پہ بندرګاہ لنګر انداز شول
خبر نۂ دی چې دې دلتہ کښې لېوګان
ګورنر چې دېبل د بندر ګاہ وۂ
پرتاب سنګھ چې پہ عمل کښې وۂ شیطان
د راجہ داھر د لاندې ګورنر
ځان سرہ یې وو ساتلی غونډَګان
مسافر د سمندر بہ دوی لوټلو
خوش نصیبہ تېرېدل پہ امان
د راجہ داھر وۂ راج پہ تمام سندھ
کراچۍ نہ علاقہ وہ تر ملتان

عموماً شاعران چې عشقیہ موضوع ، فلسفہ یا د عبرت څۂ خبرکول غواړی نو بیا د قصیدې جوړښت پکار روالی ۔ پہ زوړ وخت کښې فیاض ، ملا نعمتﷲ، احمد جان زمونږ پہ عصر کښې علی حېدر ، عبدالوھاب ، سنګر جمال ، جمشید ، عواص خان ، محراب ګل خټک او تاج محمح مومند مشھور دبدلو شاعران وو خو بدلہ نیم تقریباً ھر شاعر لیکلہ ځکہ چې بغېر د بدلې نہ بہ مجلس نیمګړے وۂ ۔ د بدلې تر منځہ بہ ټپې ھم کولے شوې ۔ د ټپې تقطیع دہ اولنۍ مصرعہ ۹ چپې او دوئم مصرعہ ۱۳ چپې ۔ د بدلې بحر دے ۱۲ چپې دا ټول بہ پہ یو راګ ، راګنۍ،ساز او اھنګ کښې وئیلے کېدۂ ۔ لہ دې نہ اندازہ لږی چې د پښتو پہ شاعرۍ او موسیقۍ کښې څومرہ flexibility موجود دہ ۔ اوس خو ھنر مندان د غنی خان بې بحرہ شاعری او ھائیکو ھم د موسیقۍ سرہ وائی۔