اولسی رباعی
رباعی وتلے دے د رباع نہ معنیٰ دہ څلور یعنی د شاعرۍ داسې صنف چې پہ څلورو مصرعو مشتمل وی ۔ روایت دے چې د رباعی ابتدا داسې شوې وہ ۔ د اختر پہ ورځ ابوالحسن رودکی د غزنہ پہ یو باغ کښې ناست وۂ د موسم او نظارې نہ یې خوند اخستۂ ۔ پہ څنګ کښې یو څو ھلکانو غوزانو سرہ لوبې کولې ۔ دې نوخېز ښائستہ ھلک چې خپل غوز د سرسوړې مقام نہ پرېښود غوز چې څنګہ مخ پہ کتہ پہ مزہ مزہ روان وۂ ددې ھلک د خولې نہ ورسرہ دا جملہ او خاتۂ “غلطاں غلطاں ہمی رود تا سر گو “ پہ رودکی باندې دا مصرع ښہ او لګېدہ ھغہ ورسرہ نورې درې مصرعې او تړلې چې رباعی پہ وجود کښې راغلہ ۔ بل روایت دے چې دا مصرع یعقوب لېث صفاری د خپل ځوی نہ اؤرېدې وہ ھغۂ رودکی لہ ورکړې وہ او رودکی پرې نورې مصرعې وېلی وې ۔ پہ روایت کښې اختلاف کېدے شې خو پہ دې باندې ټول محققین پہ یوہ خُلہ دی چې د رباعې ابتدا د رودکی نہ شوې دہ ۔ ھم دغہ ذکر شوې مصرعې بحر چې بحرِ ہزج دے فعول مفاعیل مفاعیل فعل د رباعی بحر روایت شو ۔ پہ رباعی کښې خیال بتدریج د ھرې مصرعې سرہ پہ مخہ بیولے شې آخری مصرعہ ښہ زوردارہ پکارہ دہ چې لہ دغہ مصرعې نہ بغېر رباعی نیمګړې لیدے شی ۔ پہ ذکر شوې مصرعہ باندې چې غور اوکړے شی د غلطاں غلطاں نہ ورستو یو توقف دے دا توقف ھم د رباعی روایت دے ۔ پہ اېران کښې رباعی عمر خیام خپل معراج تہ رسولې دہ ۔ د خیام پہ رباعی کښې ډېرې اشارې او رموز دی ۔ مولانا روم او خیام دواړہ داسې شاعران دې چې پہ دنیا کښې د ټولو نہ زیات مشھور ، مقبول او زیات لوستے کېږی ۔ د دنیا لویو شاعرانو او ادیبانو د خپلو کتابونو تړون د خیام پہ نوم کړے دے تر دې د سپوږمۍ د یوې برخې نوم د خیام پہ نوم باندې اېښودے شوے دے ۔ د فارسۍ نہ رباعی پښتو ادب تہ سفر اوکړو ۔ پہ پښتو کښې خوشحال بابا څۂ کم وولس سوہ رباعیات لیکلی دی ۔ خو خوشحال د رباعی د بحر راویت ځاے پہ ځاے مات کړے دے ۔ کاظم خان شیدا تقریباً دوہ سوہ درې رباعیانې لیکلې دی ۔ نورو کلاسیکی، او جدید شاعرانو ھم کلہ کلہ پہ رباعی خُلہ خوږہ کړې دہ ۔ پہ موجودہ دور کښې اسماعیل ګوھر ښہ ډیرہ رباعی لیکی ۔ د جدا صنف پہ توګہ یې د کتاب نېت دے ۔ ګوھر د رباعی د روایت نہ ھم خبر دے ۔ دا رباعی یو دوہ مثالونہ۔
لب دې یاقوت دی حقہ دھن یې
تر سر تر پایہ بیا ګل بدن یې
طرفہ تشبیھ یې د غنچې واہ واہ
نن چې راغلی تر دې چمن یې
غوږ کړہ وماتہ کہ درست انصاف یې
نۂ مدعی یې نۂ سخن باف یې
باریک تر موے دے د شېدا شعر
ھلہ یې لولہ کہ مو شګاف یې
دا خو حقیقی رباعی دہ ۔ زمونږ اولسی شاعران چې کومہ رباعی لیکی او زموږ مجلسیان چې کومہ پہ مجلسونو کښې وائی پہ ھغې کښې نۂ د مصرعو د تعداد خیال ساتلے شې ۔ دا غزل وی خو اولسی شاعران او مجلسیان ورتہ رباعی وائی پہ دې کښې پہ عشقیہ یا څۂ بل موضوع باندې پابندی نیشتے خو عموماً پہ مجلس کښې د رباعی موضوع بہ اخلاقیات ، پند ، عبرت ، سړیتوب، پښتو ، د وطن مینہ او فلسفہ وغېرہ وی ځکہ اولس د رحمان کلام تہ د رحمان بابا رباعی وائی ۔ دا یو دوہ مثالونہ اولسی د رباعی۔
تۂ د بل پہ اوږو بار جوړېږہ مۂ
امزرے شہ د بل ښکار جوړېږہ مۂ
محنت او کہ خولې اوباسہ لہ ځانہ
د اکبر باشاہ نېست ګار جوږېږہ مۂ
د نېکۍ بدل نېکی کړہ بدی مۂ کړہ
خوی خصلت کښې لکہ مار جوړېږہ مۂ
پہ پرہ کښې د مظلوم سرہ ودرېږہ
د ظالم تۂ طرفدار جوړېږہ مۂ
نارینتوب دې ورښکارہ پہ مېدان کښې
تش پہ ډُوزو تۂ تورمار جوړېږہ مۂ
چې د وس نہ دې بھر وی پرې پوھېږې
د ھغہ څیز طلبګار مۂ جوړېږہ مۂ
لېونے بہ دې عالم بولی اقبالہ
زیات لہ حدہ ھم ھوښیار جوړېږہ مۂ
د ټپس جالہ کښې باز مۂ لټوہ
د کارغۂ اواز کښې ساز مۂ لټوہ
د اصیل سرہ دې راز د زړۂ شریک کړہ
پہ کم اصلو کښې ھمراز مۂ لټوہ
کہ پوھېږې خداے دې خپل زړۂ کښې موجود دے
ھسې خاورې د حجاز مۂ لټوہ
د نېکۍ بدل د خداے پہ زمہ پرېږدہ
لہ بندیانو یې اعزاز مۂ لټوہ
چې انجام یې صبا بد خېژی اقبالہ
نن د ھغہ فعل اغاز مۂ لټوہ