چاربېتہ
چاربېتہ د پښتو اولسی شاعرۍ د ټولو ګران او اھم صنف دے ۔ ددې پہ موجودہ وخت کښې شپږ کورہ او شپږ اولسی اھنګہ دی ۔ چاربېتہ چې تر دې حدہ راسېدہ نو ډېر شکلونہ یې بدل کړې دې ځکہ خلقو تہ ددې اقسام ډېر ښکاری ۔ خو د چاربیتې ھر شکل چې وی لہ دغہ شپږ کورونو سرہ بہ جوړښت کښې نیزدې او پہ دغہ شپږ اولسی اھنګونو کښې بہ وېلے کېږی ۔ او د ټولو استادانو شاعرانو لکہ د نورہ دین ، محمددین تېلی ، احمددین طالب ،قاضی ګل ، عبدﷲ استاد وغېرہ د ټولو چاربېتہ پہ دغہ شپږ کورہ او دغہ شپږ اولسی اھنګونو کښې دہ ، دا شپږ کورہ او شپږ اولسی اھنګونہ داسې قالب دے کہ یو شاعر پہ چاربیتہ کښې دانستہ یا نادانستہ بدلون کړے دے لہ دې قالب نہ بھر نۂ شی وتلے ۔ د تقسیم تفصیل لہ پارہ زما کتاب “د چاربېتې پوھنہ “ آن لائن د پښتو پاڼہ نمېر د چاربېتې اقسام باب ۵ کتے شی ۔ خو ھغہ نومونہ ورلہ ما ورکړی دی ځکہ چې ځنې اقسام بې نومہ وو ۔ زۂ د چاربېؔې پہ تعریف ، ارتقا، او پہ نورو اړخونو باندې غږېدۂ نۂ غواړم پہ دوې کښې دوہ قسمونو لہ اولس نومونہ ورکړی دی د ھغوی ذکر ضروری ګڼم او د یو کور چاربېتې د وئیلو د انداز پہ سبب دوہ نومونہ اخلی ۔
نیمکۍ چاربېتہ
نیمکۍ چې یوہ مصرعہ اوږہ او بلہ لنډہ وی ۔ ټپہ نیمکۍ دہ یو لنډہ مصرعہ ۹چپې او بل اوږدہ ۱۳ چپې دہ ۔ د نیمکۍ صنف ھم دغہ خاصیت لرې د سر یوہ مصرعہ لنډہ او بلہ بہ اوږدہ وی ۔ دغہ شان د کړې یوہ مصرعہ لنډہ او بلہ اوږدہ وی ۔ د نیمکۍ د سر اولنۍ مصرعہ ۹ چپې او دوئمہ ۱۳ چپې وی کلہ دا ترتیب بدل شی اولنۍ ۱۳ چپې او دوئمہ ۹ چپې خو پہ کړہ کښې دا ترتیب مستقل دے اولنۍ ۱۳ چپې او دوئمہ ۹ چپې ځکہ چې ټپہ وی ۔ د نیمکۍ چاربېتې د سر څلور مصرعې وی اولنۍ او دریمہ اوږدہ او دوئیمہ او څلورمہ لنډہ ۔ د کړې اتۂ مصرعې وی اولنۍ ، درئیمہ او پنځمہ اوږدې دوئمہ ، څلورمہ او شپږمہ لنډی د رتیب یوہ مصرعہ اوږہ د سر د اولنۍ درئمې ھم قافیہ او د رتیب دوئمہ مصرعہ د سر د دوئمې او د څلورمې مصرعې ھم قافیہ ۔ نیمکۍ تہ فارسی کښې مستہزاد وائی ما ورلہ پہ چاربېتہ پوھنہ کښې مستہزاد چاربېتہ نوم ورکړے دے ،ځکہ چې مونږ څخہ د نیمکۍ پہ نوم مخکښې صنف موجود وۂ ۔د نیمکۍ چاربېتې مثال:
سر:
د سرو زرو امېل دې پہ سینہ کښې وھی ټال
شغلې پکښې نمر دی
جوتۍ دې بناتۍ دی پاس پہ سر دې زرین شال
جړاؤ ور باندې زر دی
کړہ:
د سرو زرو امېل دې پہ سینہ کښی کوی خوند
ژوندون مې شۂ خراب
یو ځلہ دې سپین مخ د رب دپارہ کړہ سرګند
تۂ لُور یې د نواب
د ھجر پرھرونہ زما ناخلی اوس پېوند
بھېږی ترې خوناب
ظالم د نامسلم غوندې چاپېر کړو ترې دېوال
څوکۍ پرې مقرر دی
بګتۍ چاربېتہ
د بګتۍ چاربېتې نوم د پښتون خوا پہ ځنو سیمو کښې اخستلے شی ۔ دې چاربېتې تہ بګتۍ چاربېتہ ځکہ وئیلے شې چې ددې چاربېتې جوړښت د بګتۍ صنف سرہ بېخی مشابہ دے د دواړو سر پہ دوو مصرعو مشتمل او کړہ څلورمصرعې وی ، څلورمہ د رتیب مصرعہ د سر د مصرعو ھم قافیہ وی ۔
ما چې کلہ د اقسامو لہ نومونہ ورکول بګتۍ چاربېتې لہ مې د کړې د جوړښت پہ بنیاد مربع چاربېتہ نوم ورکړو ځکہ چې د بګتۍ صنف او بګټۍ چاربېتہ یو نوم بہ د غلط فہمۍ سبب جوړېدۂ ۔ رباعی مربع نظم دے او مربع نظم ھم وجود لری خو داولس ورسرہ دومرہ سروکار نیشتے ۔ دا د خواص سر دردی دہ ۔د بګتۍ چاربېتې مثال_
سر:
ستا حسن پہ اطرافو باندې شور شور دے
پورې کړے دې زما پہ زړګی اور اور دے
کړہ:
ستا د حسن ھر طرف تہ انګازې لاړې
شام و مصر چین ماچین تہ اوازې لاړې
ستا پرې څۂ کہ ګورستان تہ جنازې لاړی
تۂ پہ خپلې ځوانۍ مستہ ډېر دې زور زور دے
د بګتۍ او د بګتۍ چاربېتې ما مخکښې ھم فرق بیان کړے وۂ چې د چاربېتې کړہ چې ختمہ شې د چاربېتې ټول سر لکہ پہ پورتنی مثال کښې چې د رتیب مصرعہ (تۂ پہ خپلې ځوانۍ مستہ ډېر دې زور زور دے ) اوېلے شی نو ټول سر
ستا د حسن پہ اطرافو شور شور دے
پورې کړے دې زما پہ زړګی اور اور دے
بہ ټول سریان وائی ۔ د بګتۍ مزاج مزاحیہ او شوخ وی ۔ د چاربېتې مزاج عموماً سنجیدہ وی ۔
سورہ او روانہ
سورہ او روانہ د وائیلو انداز دے ۔ دا د جوړښت پہ لحاظ یوہ چاربېتہ دہ ۔ سر یې پہ څلورو مصرعو مشتمل دے اولنۍ او دریمہ مصرعہ ھم قافیہ ، دوئمہ او څلورمہ مصرعہ پہ ځان کښې ھم قافیہ وی ۔ د کړې اتۂ مصرعې وی ۔ اولنۍ ، دریمہ ، او پنځمہ ھم قافیہ دوئمہ ، څلورمہ او شپږمہ پہ ځان کښې ھم قافیہ ۔ وومہ د سر د اولې دریمې مصرعې ھم قافیہ او اتمہ د دوئمې او د څلورمې مصرعې ھم قافیہ وی خو د سورې او د روانې اھنګ جدا دے ، سورہ پہ سور غوندې اندز کښې عموماً چپہ نیمہ د روانې نہ کمہ وی او روانہ پہ ټیکاؤ انداز کښې ۔ د سورې او روانې باالترتیب مثالونہ۔
سورہ
سر:
تا د اوربل پہ کنارو باندې
اېښی ګلونہ څنګ پہ څنګ دی کنہ
زړګے مې غوڅ شۂ کټارو باندې
جامې می ستا پہ تھمت رنګ دی کنہ
کړہ:
تۂ د اوربل نہ جوړئ چتر
راځی د عطرو ترې دماغ
پہ داسې میچ ورکوې وتر
لکہ مالی چې ساتی باغ
سپینہ کوکۍ ساتہ پہ ستر
چرتہ جُوټہ نۂ کړې پہ زاغ
درتہ ولاړ یم پہ زارو باندې
څښلی مې ستا د مینې بھنګ دی کنہ
روانہ
سر:
پسرلے شۂ پہ چمن کښې بھار راغے
بې لہ یارہ خلقہ ما باندې خزان دے
خوشبوی دہ پہ موسم کښې خمار راغے
اور مې بل زړۂ کښې دننہ د ھجران دے
کړہ:
پسرلے شۂ چمن اوسپړدل ګلونہ
یخہ یخہ ھوا لږی مزی دارہ
د غانټول او د ردی دې غنچکونہ
د لالہ او د نرګس مۂ کوہ شمارہ
بنفشې او د سوسن بدل رنګونہ
سمہ غر ښکاری یو شان لہ سبزہ زارہ
نمېر لوے سړے یو خس کۂ حیصار راغے
اباسین پہ موج چپې چپې روان دے
د ټوپۍ جمشېد چاربېتہ د روانې ښہ مثال دے
ستا پہ سینہ د ګلو ھار شتہ دے
د ډز خندا دې فسادونہ کوی
بل دې پہ سترګو کښې خمار شتہ دے
نامړدې زور دې تھمتونہ کوی
د سورې ښہ مثال دے ۔
د سوات د حسن خان چاربېتہ
لباسی راتہ ښکارہ شولې جانانہ
ستا پہ سر مې دې اخستی تھمتونہ
پہ رو رو بہ زړګے صبر کړم لہ تانہ
ستا ښائست راباندې اوکړل فسادونہ