کور، بحر او اهنګ

د چا ر بېتې د کور تعين د کړې نه کېږي سر نيم سرې ، پوره او کله کله د مروجه اصولو نه بيل هم کېدے شي ـ د سر نه د چاربېتې په کور باندې اثر نه پرېوځي ـ خو که کړه ټاکلي اصول ضوابطو نه اوخوځېده نوکور هغه نه پاتې کېږي ـ کړه مونږ ته د ښائي چې دا د کوم کور چاربېته ده ـ د کړې جوړښت که د مثنوي نظم دے ، نو د مثنوي کور چاربېته ده ـ که مربع دے د مربع کور چاربېته و غېره وغېره ـ په وزن او بحر کښې بدلون راتلو سره مروجه اهنګ بدلېږي خو په دې کښې اهم رول د موسيقار هم دے ـ يو موسيقار به د يو وزن يو بحر شعر له په دوه دريو اهنګونو کښې پېش کړي ـ زه پخپله د احمد دين دا چار بېته :

هغه دم زما د زړۀ صبر تمام لاړو

مراور چې مې د غېږې دل ارام لاړو

د چار بېتې او اولسي غزل په دو رنګو کښې وئيلے شم ـ په دې کښې موسيقار زور stress convert کوي او وزن مختلف کړي ـ د هغې نه اهنګ مختلف شي ـ

د چاربېتو ډېر لوے تعداد دے ـ دا په 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، پورې سېلابونو کـښې وئيلے شوي دي ـ د دومره چاربېتو تقطيع کول او د هغوې په بحرونو باندې خبره کول دا د هيچا د وس خبره نه ده ـ بيا داسې چاربېتې هم موجود دي چې په يوه چاربېته کښې دوه بحرونه مستعمل دي ـ بغېر د مسبع او مثمن مجاز نه نورپه هر کور کښې بې شماره چاربېتې موجود دي ـ دغه شان بحرونه ډېر بدل را بدل دي ـ د بحر د بدلېدو سره اهنګ هم مختلف شي داسې دا يوه غېر ختمي سلسله جوړه شي ـ او څوک دا نه شي وئيلے چې په دې اتو کورونو کښې څو کورکي دي ـ دا پنځلس پنځويشت ، دېرش ، دوه پنځوس تشې اندازې دي ـ د چار بېتې ډېره برخه به د يو سړي له نظره تېره شي خو څوک هم دا دعوىٰ’نه شي کولے چې هغه د ټولې چاربېتې نه خبر دے ـ مونږ څخه کتابونو کښې ددې ډېره لږه حصه ده ـ ډېره په غرونو او بانډو کښ پرته ده چې راغونډول هم اسان کار نه دے ـ زۀ ددې شپږو کورونو درې مثالونه وړاندې کوم چې کومو کښې د چار بېتې ډېره حصه ده ورسره د مروجه اهنګونو او راګونو سرسري ذکر کوم چې مولوستونکو ته څه لږ معلومات په لاس راشي ـ

مثنوي کور:

مثال 1: فوځونه راغلل په قصور باندې

د ډاکه مارو په دستور باندې

چودهري صلاح کوي د خوره سره

اوبه به څښکمه د لاهوره سره

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

فو ځو نه را غله په قص ور با ندې

د ډا که ما رو په د س تور با ندې

چود هري صلا ح کو ي د خو ره سره

او بۀ به څښک مه د لا هو ره سره

مثال 2 :

سر: جينۍ د بام په سر ولاړه ، صراحي هسکه دنګه غاړه

اوربل ئې بيا په تېلو غوړ کۀ، د عاشقانو رنګ ئې زيړ کۀ

1 2 3 4 5 6 7 8 9

جي نۍ د بام په سر ول ا ړه

صرا حي هس که دنګ ا ئي غا ړه

اور بل ئي بيا په تې لو غوړ کۀ

د عا ش قا نو رنګ ئي زيړ کۀ

9+9+9+9

مثال 3: چې مې ليدلے ستا رخسار رے

تمامي عمر مې په دا ر دے

چغې وهم لکه د لاب

په مخ مې ځي اوښکې سېلاب

8+8+8+8

(احمد دين طالب)

اوس که مونږ دې درې واړو مثالونو ته وګورو ، د درې واړو بحر مختلف دے ـ خو سندر غاړې يا مجلسيان شاعر د stressپه زور يا طول باندې دا کمي پوره کړي ـ دا چاربېتې اهنګ نه بدلېږي ـ په مثنوي کور کـښې يو اهنګ رائج دے ـ ټول اهنګونه به په بيهروي او جنګله دواړوکښې وئيلے کېږي ـ

مربع کور :

دا نسبتاََ ټولو نه اسان کوردے ـ چې د چاربېتې شاعر وي هغه به خا مخا په دې کور کـښې طبع ازمائي کړې وي ـ په دې کښې نور هم اهنګونه کېدې شي او د بحرونو بدلون را بدلون کېدې شي ـ هر کله چې بحر کښې فرق راشي که سندر غاړې يا مجلسي شاعر ئي ډېر په خپلې رضا باندې د بل اهنګ سره يو کول غواړي خو حساس غوږونه ئي دا فرق محسوس کوي ـ د ترنم سره د وېنا والا شاعرانو باندې دا الزام بې ځايه نه دے چې دوئې خپل معائب په خپل اواز کـښې پټ کړي ـ

مثال 1: دسوکياچاربېته په دې چاربېته کښې دومره خاص د چاربېتې محاسن موجود نه دي سوا له دې نه چې يو سکهـ شاعر د رسول کريم (ص) صفت کړے دے ـ

پېغمبر صاحب مکې نه راروان شو

د پالکۍ سره ئي ځانګي سرۀ لعلونه

سوکيا

پې غم بر صا حب م کې نه را ر وان شو

د پال کۍ س ره ئې ځا نګي سره لع لو نه

12+12

ددې چاربېتې د وېنا په دوران کـښې مجلسيان د کړې اخري نقطې له طول ورکوي ـ لکه داسې

پېغمبر چې کلمه کړله په جار.........

غلبله شوه د کافرو په بازار .........

بوجهل وې زما عمر په شو په دار...........

نجوميان ئي ځائي په ځايي وايي حالونه

پېغمبر صاحب مکې نه راروان شو

د پالکۍ سره ئې ځانګي سرۀ لعلونه

ځنې لفظ٫٫ر،، له طول ورکړي او ځنې ورسره د ي اضافه غوندې کوي

مثال 1: هغه دم زما د زړۀ صبر تمام لا ړو

مرور چې مې له غېږې دل آرام لاړو

تقطيع:

ه غه دم ز ما د زړۀ ص بر ته مام لا ړو

ما ر ور چې مې د غې ږ دل ا رام لا ړو

مثال 2:

خېر به کله ورکوې په هر زمان ژاړي ژاړي

دروازه کښې ستا د ملکو فقيران ژاړي ژاړي

خېر به ک له ور کوې په هر ز مان ژا ړي ژا ړي

در وا زو کښې ستا د مل کو فقي ران ژا ړي ژا ړي

14 +14

له دې درې اهنګونو نه علاوه نور هم کېدې شي په مختلفوراګونوکښې وئيلے کېږي ـ

مثمن کور:

دا د مجلسيانو د خوښې کور دے ـ

مثال 1: ستا په سينه د ګلو هار شته دے

د ډز خندا دې فسادونه کوي

بل دې په سترګو کښې خمار شته دے

ټول ګاونډيان دې صفتونه کوي

(د ټوپۍ جمشېد)

ستا په سي نه د ګ لو هار شته دے

د ډز خن دا دې فسا دو نه ک وي

بل دې په ستر ګو کښې خم ار شته دے

ټول ګا ونډ يان دې صف تو نه ک وي

10 +10+10+10

مثال 2: مستې لېلٰى تو مسکراندى نه کر

که شوم رنځور بيا مې غور اونه شي

سونے د هار ګلے وچ پاندى نه کر

چرته د ستا د بنګړو شور و نه شي

(عمر د شاه کوټ اوګۍ)

تقطيع:

مس تې لې لا تو مس کرا ندي نه کر

که شوم رن ځور بيا به مې غور ؤ نه شي

سو نې د هار ګله وچ پا ندى نه کر

چرته دا ستا د بنګ ړو شو ر ؤ نه شي

11+11+11+11

مثال 3: لباسي راته ښکاره شولې جانانه

ستا په سر مې دي اخستي تهمتونه

په رو رو به زړګې صبر کړم له تا نه

ستا ښائست راباندې وکړل فسادونه

(حسن خان د سوات)

تقطيع:

ل با سي را ته ښکا ره شو لې جا نا نه

ستا په سر مې دي ا خس تي تهـ م تو نه

په رو رو به زړ ګے ص بر کړم له تا نه

ستا ‌ښا ئست را با ندې ؤ کړل ف سا دو نه

نمبر 1او 2په يو اهنګ کښې ؤئيلے کېږي خو د وئيلو په دوران کښې د يو سېلاب فرق پېدا کوي نمبر 3سکوټ جدا اهنګ لري نمبر1 او نمبر2 سره په ساز کښې نه شي وئيلے کېدے ـ مروجه اهنګونه ئي دوه دي ـ په راګ بيروي کښې وئيلے کېږي ـ

معشر مجاز:

دا د احمد دين طالب او عبدالله استاد د خوښې کور دے ـ احمد دين طلب څخه په دغه کور کښې چې څومره د بحر ردو بدل موجود دے نور په يو کور کښې هم نشته ـ عبدالله استاد هم پدې کور کښې د پايې چار بېتې وئيلې دي ـ ځکه چې ددې کور جوړ چې سر سره تړلے کېږي لکه چې جندره واچولے شي ـ د سراولنۍ مصرعې د کړې تر مينځه تکرار زبردست خوند پېدا کوي لږلږ فرق سره ګڼ اهنګونه لري ـ په راګ بيروي کښې وئيلے کېږي ـ

مثال 1: زړه مې فرياد کوي په مثل د جرس

غم د جانان رانه چاپېره دے عالمه

( احمد دين طالب )

تقطيع:

زړه مې فر ياد کو ي په م ثل د جر س

غم د جا نان را نه چا پې ره دے عا لم ه

12+13

مثال 2: زما ستا ربط په شان له د طوطي او خارو دے

د کشمير په سر درو کښې به يو ځائې کوو سېلونه

تقطيع:

زما ستا ر بط په شان له د طو طي او د خا رو دے

د کش مير په سر درو کښې به يو ځاې کؤ و سې لو نه

15+15

مثال 3: چې ښکاره شي د سرو ټيک دې لکه تندر دے

په څو چنده دې ښائسته دے مخ د ګل صدبره

چې ښکا ره شي د سرو ټيک دې ل که تن در دے

په څو چن ده دې ښا ئس ته دے مخ له ګل صد بر ه

13+15

څنګه چې ما په شروع کښې ذکر وکړو په دې کښې نور هم مثالونه موجود دي خو دا لږ فرق د اهنګ په چار بېته باندې پوهـ خلق محسوسولے شي ـ عام سړي له پاره يو رنګ چاربېته ده ـ

مستزاد چاربېته:

د هم د اهنګونو په لحاظ غني کور دے ـ زه به په درې مثالونو اکتفا کوم ـ چې لار يو ځل سمه شي مسافر چې څومره تګ پرې کول غواړي د هغه خوښه ـ

مثال 1: د زاغ دواړه څانګونه دې په د مخ نه کړه چاپېره

جمال په شش کښې ګورې

تا بيا په سرو لبانو دنداسه مخلې ډېره

لېلٰى د خياله ښورې

( نوره دين اخون)

تقطع:

د زاغ دوا ړه څان ګو نه دې د مخ نه کړه چا پې ره

جما ل په شش کښې ګو رې

تا بيا په سرو لب ا نو دن دا سه مخ لې دې ره

لې لا د خيا له شو رې

15+7+14+7

مثال 2: جوړه کړه بهانه جينۍ راځه زمونږه کور ته

او مې منه سوال

غوښې دې زما د زړه نيولي دي سو راور ته

او مې منه سوال

( اقبال خان اوګۍ)

تقطيع:

جو ړه کړه بها نه جي نۍ را ځه زمو نږ ه کور ته

او مې منه سو ال

غو ښې دې زما د زړه ني و لې دي سور اور ته

او مې منه سو ال

14+5+13

مثال 3: سترګې ګلونه د انارو

کاتۀ دې اثري ( نوره دين اخون)

نيم سر دے په ډبل وئيلو باندې به پوره کېږي ـ

تقطيع:

ستر ګې ګل و نه د ان ا رو

کا تۀ دې ا ث ري

9+6

کړه بنده :

په زوړ دور کښې د دې چاربېتو شپږ بندونه وو او په دريو بندونو پسې به يو ځل سر سره او دوئم ځل بيا د دريو بندونو نه پس سر سره تړلے کېده ـ وګورئ د زرين اخون چاربېته په صفحه 178باغ و بهار کښې ـ يو عبدالواحد ټېکه دار داسې شا عر دے چې هغه د چار بېتې روايت ئي مات کړے دے ـ د قافيې پابندي ئي هم ډېره نه ده کړې ـ د چاربېتې استاذان نوره دين اخون ، احمد دين طالب او عبدالله استاد دي ـ احمد دين طالب څخه اته واړه کوره مکمل دي ـ په چاربېته کښې نادر تشبيهات د روز مرې ښکلے استعمال اشارې کنائې لکه د غزل غوندې موندے کېږي ـ د بحر او د وزن خبر شاعر دے ـ او ددې اشاره احمد دين طالب په خپلې يوه چاربېته کښې په صفحه باندې 45

( ديوان احمد دين طالب مولف حافظ شمس الرحمان) کړې ده ـ

ډلې ډلې شاعران مې د چاربېتو مساوات وائي

يا دې داسې وائي يا دې نه کړي شاعري چرې

نه پېژني وزن د ميزان نه کم و زيات وائي

کم په کمينۍ کښې څله کاندي دائرې چرې

په اوسني دور کښې به دا دوه قسمه چاربېتې وئيلے کېږي ـ

مثال 1 ـ پروت يم بې مجاله ستا د در ملنګ يمه

ځي مې د خولې وينې محبوبا زړه مې نا سور شۀ

حال مې د منصور شۀ

کړه: الف: پروت يمه فقير ، ستا په در زهیر

غوڅ يم په ضمير

غم دې په ما زور شه اوس ديدن ته يم لېواله

پروت يم بې مجاله

ب: غم دې په ما زور شه ، حال مې ځکه نور شه

بل را باندې اور شه

اوخوره په ما ننګ صنمې ستا په تهمت رنګ يمه

ستا د در ملنګ يمه

ج تا باندې شيدا يمه ، غم کښې مبتلا يمه،

تل په واويله يمہ

وفا په ما باندې ټول ملک جهان تنور شو

حال مې د منصور شه

(مولانا سېف الرحمان)

مثال 2: مڼې د ثمر قند ، ستا سرۀ اننګي دواړه

خون کارې وهي لارې ستا خمارې سترګې سرې

عجب حسن لرې

کړه : مڼې دې کوکۍ سپېنې خوش رنګې ګل رنګېنې

د قندو نه شيرينې چې اګاه دې شو په خوند

مڼې د ثمر قند

( احمد دين طالب)

په مثال 1 او 2 کښې دغه همره فرق دے چې په نمبر 1کښې د درې لنډو مصرعو ورستو چاربېته د سر سره تړلے کېږي نمبر 2 کښې د دوو لنډو مصرعو نه ورستو سر سره تړلے کېږي ـ اهنګ د اول وخت نه يو روان دے ـ خو د دريو لنډو مصرعو بندکي چې لري لږه تندۍ سره وئيلے کېږي ـ