د شاعرۍ ماہئیت
(د انګرېز نقاد David Daiches د کتاب A Story of Literature د یو باب خلاصہ)
ھوریس(Horace) پہ نیز شاعری یو لذت رسونکې د تعلیم وسیلہ وہ۔ عام خلق تراوسہ پورې دې رائے سرہ متفق دی، خو موجودہ زمانہ کښې تر کومہ پورې د مغربی ملکونو تعلق دے، یو منتخب طبقہ داسې پېدا شوې دہ چې کومې د رائے مظابق شاعرانہ بیان استعمالِ زبان پہ لحاظ او خپل د نفسِ مضمون د صداقت ماہئیت پہ معاملہ کښې د ټولو نورو بیاناتو نہ مختلف وی۔
پہ شعر او نثر کښې څۂ فرق وی؟ د دواړو د اظھار وسیلہ الفاظ دی۔ دې لہ پارہ قیاس کېږی چې شعر او پہ نثر کښی امتیاز بہ د الفاظو د استعمال پہ طریقہ باندې بہ کېږی۔ شاعر د نثار پہ شان د الفاظو د عقلی معنې نہ کار اخلی خو ھغہ د الفاظو څۂ نورو خصو صیاتو نہ ھم فائدہ پورتہ کوی، یعنی د الفاظو ائتلافات، کنایہ انګېزی، د ھغوی صوتی کېفیات، زیروبم او موسیقانہ طرزونہ چې د الفاظو دروبست سرہ پېدا کېږی۔ خو دا ھر څۂ چې یو ځاے شی یو بیان لہ شاعرانہ جوړولو لۂ پارہ کافی نۂ دی۔ مثلاً ښہ نثر ھم د الفاظو لۂ دغہ خصوصیاتو فائدہ اوچتوی البتہ د کمیت فرق وی۔ نو پہ نثری او شعری د اسالیبو اظھار کښې فقط د کمیت فرق وی؟ کۂ دا خبر دہ پہ نثر او شعر کښې خطٍ فاصل کوم ځائے راښکل پکار دی؟ ددې سوالونو جوبونہ ورکولو نہ مخکښې د یو بل سوال پہ جواب باندې غور اوکړو، ممکن دہ دې سرہ مونږ لہ ددې سوالونو پہ جوابونو کښې مدد اوموندے شی۔ ھغہ سوال دا دے چې د شاعر پہ نفسٍ مضمون یا د ھغہ نفسٍ مضمون پہ ادراک کښې چې دھغۂ پہ ذھن کښې کومہ داسې خبرہ وی چې ھغۂ لہ د ژبې داستعمال پہ ھغہ طریقہ مجبورہ وی چې کومہ ھغہ استعمالوی ؟ ددې نہ یو ضمنی سوال پورتہ کېږی ؛ھغہ دا چې د ژبې نہ قطع نظر مضمون څۂ وی؟ د شاعرۍ د تاریخ نہ پتہ لګی چې د شاعرۍ مقرر او تړلے مضمون نۂ وی۔ نۂ ددې څۂ ثبوت موندے کېږی کۂ مضمون څۂ ھم وی د ھغې ادراک پہ یو خاص طریقہ چې ورتہ شاعرانہ وائېلے شو اوکړے شی ھغہ شاعرانہ مضمون جوړ شی۔ مونږ دا نۂ شو وائیلے چې شاعری شاعرانہ مضامینو سرہ تعلق ساتی دې لہ پارہ د دې د اظھار اسلوب پہ قدرتی طور شاعرانہ شی او نثر د نور قسم مضامینو سرہ تعلق ساتی ھغہ د نور قسم اسالیب اظھار لہ پارہ پکار راولی۔ خبرہ دا دہ چې پہ مضمون او ھئیت کښې داسې مېکانیکی رشتہ پہ یو فن کښې ھم نۂ شی موندے۔خو مونږ دا وائیلے شو چې چرتہ ھم شاعرانہ اظھار موجود وی د ھغې شاتہ بہ شاعرانہ ادراک موجود وی چې کوم لۂ پارہ شاعرانہ اظھارٍ اسلوب موزون ترین اسلوب دے او د نظم او نثر فرق پہ څۂ خصوصیاتو کښې د کمیت فرق نۂ دے پہ دې کښې چې کوم فرق دے بنیادی طور باندې ادراک فرق دے او دا ادراک دیو خاص قسم لہ دژبې تقاضا کوی۔
پہ نورو لفظونو کښې ھغہ زاویہٍ نظر چې کوم شاعر د یو موضوع لۂ پارہ خپلوی شاعرانہ اسلوب د ھغې لۂ پارہ نا ګزیر کړی ددې مظلب دا نۂ دے چې د شاعرۍ نہ بغېر شاعرانہ بصیر ت موجود وی۔ حقیقت دا دے چې شاعرانہ بصیرت پہ قدرتی طور شاعرانہ اسلوب د اظھار لۂ پارہ خپلوی۔ شاعر د ژبې ټول تعبیری او تضمینی امکانات او دھغې جذباتی او حسیاتی امکانات پکار راولی۔ خو دا څیزونہ شاعرۍ لہ د نثر نہ ممتاز کولو لہ کافی نۂ دی لۂ دې نہ یو بل مابہ الامتیاز دے چې شاعر د ژبې ھغہ اړخونہ پہ داسې انداز پکار راولی چې ھغہ الفاظ پہ نورو معانی او مطالب د حاشیو کار ورکوی۔ دې حاشیو سرہ پہ لفظونو کښې مزید انفرادیت او تخصیص پېدا شی او بل طرف تہ د ھغوی پہ معنیٰ مقصد کښې وسعت پېداشی۔ یعنی پہ ھغوی کښې پہ یو وخت عمومیت او خصوصیت دواړہ پہ زیات مقدار کښې شی۔ دا جامعٍ ضدېن د شاعرۍ اعجوبہ کاری دہ۔ پہ ښہ شاعرۍ کښې د لفظونو مناسبات و رعایات، د ھغوی تہہ در تہہ معانی او ګڼ اړخونہ بام تہ ورسی۔ پہ ښہ نثر کښې ځنې اړخونہ د نورو اړخونہ داسې اعانت کوی لکہ د خبرو دوران کښې حرکات او سکنات او عضوی اشارات د لفظونو اعانت کوی۔
پہ شاعرۍ کښې دا عمل کېږی خو یوازې داعمل نہ د ژبې دومرہ اړخونہ پہ ډاګہ کولے شی چې د ھغوی فعل و انفعال د مجموعی مطلب ممد و معاون شی۔ څومرہ چې ددې فعل وانفعال مقدار زیات وی کلام د نثر نہ لرې او خالص شعریت تہ نیزدې وی۔ مثلاً فرض کړو چې یو رقص لہ بیانول مقصود دی سادہ ترین شاعرانہ طریقہ دا دہ چې د الفاظو اوازونہ، درو بست، د ھغوی رفتار داسې وی چې د رقص تاثر پېدا شی۔ لیکن ښہ شاعری پہ دې اکتفا نۂ کوی ھغہ د لفظونو رعایتونواو مناسبتونو نہ معنیٰ خېزی، کنایہ انګېزی، اشارات او دلائل وړاندې کوی یعنی ھغہ د رقص روح ښکارہ کږی او چې کوم ماحول یا دنیا کښې رقص کېږی د نوی سر نہ پېدا کړی۔ شاعری فقط محاکات نۂ دی او نۂ ھغہ محض بیان دے شاعری د نوو معنو او د نوو حقیقتونو تخلیق کوی۔
ژبہ د یوې فنی واسطې پہ طور دوہ اړخونہ لری یو ھئیتی او بل استحضاری څنګہ مصورۍ کښې رنګ او شکل د تجربې د دنیا څۂ واقعہ یا د څۂ حالت پرتو وړاندې کوی دغہ کار د شاعرۍ ھم دے ھغہ د محاکاتی عمل نہ علاوہ خپل تخلیق کړے یو نوے ھئیت ھم وړاندې کوی چې کوم تجربې لہ یو نوے شکل ھم ورکوی۔ شاعرۍ طریقِ تکلم او معنیٰ جدا کېدے شی۔ د موسیقۍ اصوات ډېر کم محاکاتی وی یعنی موسیقی شاذو نادر فطری اوازونو لہ من وعن پېښ کوی ۔ ددې برخلاف شاعری محاکاتی او تخلیقی دواړہ وی یعنی ھغہ د څیزونو نقشہ ھم پہ مخہ راولی او دې نقشہ کښې د خپل د طرفہ اضافې ھم کوی۔ موسیقۍ کښې محض ھئیت وی موسیقۍ کښې مضمون ضمنی او زېلی وی۔ لیکن شاعرۍ کښې مضمون ھم اھمیت لری۔ دې لہ پارہ شاعری د یو خطرې سرہ مخ وی ھغہ دا چې د قاری پہ ذھن کښې د ھغې مضمون چې کوم خیال موجود وی ھغہ د معنې پہ فھم باندې اثر انداز شی۔ ژبہ ھمېشہ څۂ نہ معنیٰ لری، یعنی ھغہ پہ څۂ موجود څیز باندې دلالت کوی۔ شاعر لہ ھمېشہ دا مسئلہ پېښہ وی چې ھغہ د خپل د ژبې محاکاتی، ھئیتی، تعبیری او تضمینی اړخونو کښې څنګہ توازن پېدا کړی کۂ ھغہ صرف محاکاتی او تعبیری اړخونہ پہ ډاګہ کړی د ھغہ کلام نہ د یو قسم نثری بیان جوړ نۂ شی۔ بل طرف کۂ ھغہ پہ ھئیتی او ټضمینی اړخونو باندې زور اچوی نو ددې خبرې امکان دے چې د ھغۂ کلام مھمل شی۔ د موسیقۍ اصوات کاملاً مجرد حثیت لری د ھغوی نہ صرف د ھئیت توقع ساتلے کېږی لیکن د شاعرۍ الفاظو سرہ د معنې لکۍ ھ٘م لږېدلې دہ ۔خالص محاکاتی شاعری د علم بیان و بلاغت پہ لحاظ د ښہ کلام نمونہ جوړېدے شی خو اعلیٰ درجې شاعرۍ لۂ پارہ دا کافی نۂ وی۔ دا معلومہ خبرہ دہ چې د غېر ادبی انشا پہ مقابلہ کښې ادبی انشا د ھر جزوکل د یو حصې پہ طور اھمیت لری۔ شاعری یوہ داسې ادبی انشا دہ چې پہ کومہ کښې د منفرد الفاظو اھمیت د ھغې مجموعی دروبست باندې منحصر وی۔ کلہ کلہ شاعر لہ دا احتیاط کول پرېوځی چې د ټول نظم د لوستو نہ مخکښې د منفرد الفاظو معنې ښکارہ نۂ شی۔ کۂ ځنې منفرد الفاظ یا تراکیب داسې وی چې د سیاق وسباق اعتبار لحاظ سرہ داسې وی چې خاص معنی لری ھغہ د ټول عبارت لوستو نہ ورستو د قاری ذھن تہ منتقل کېدۃٔ پکار دی۔
د ښہ شاعرۍ خصوصیت دا وی چې بیا بیا لوستو سرہ الفاظ نوے معنې پېدا کوی۔ وزن، قافیہ او ردیف ھم دغہ قسم تدبیرونہ دی دا دې لہ پارہ استعمالیږی چې تفہیم مطلب ملتوی کړلے شی۔ د غنائی شاعرانو خو دا امتیازی خصوصیت دے۔ د غنائی شاعرۍ څۂ نمونې مطلب ومعنیٰ د ټول عبارت د لوستو نہ ورستو ، بلکې کلہ کلہ بیابیا لوستو نہ ورستو پہ پوھہ کښې را ځی ۔چې کلہ تمام وکمال پہ پوھہ کښې راشی ھاغہ وخت قاری محسوس کوی چې کوم الفاظ د بیان دپارہ استعمال شو لۂ دې نہ غورہ الفاظ نور ممکن نۂ وو۔ چې څۂ تہ سادګی وائی ھغہ یو اضافی څیز دے چې کوم د قاری پہ ذھنی سطح باندې منحصر دہ۔ لیکن کلہ کلہ د داسې کلام چې ښکارہ سادہ ښکاری چې تجزیہ وکړے شی د ھغې سادګۍ پہ پردہ کښې ډېرہ پرکاری پټہ وی۔ داسې کلام تہ سھلٍ ممتنع وائیلے کیږی سادہ کلام محض سادہ وی د ھغې نۃ شاعرانہ خوند نۂ حاصلېږی۔ زیات نہ زیات دومرہ خوند راځی لکہ د سلیس نثر نہ پېداکېږی۔ پہ یو ادبی تخلیق کښې د شاعرانہ زبان استعمال کېفیت وکمیت دھغې پہ ماھئیت او وسعت باندې وی د نولسمې صدۍ نقادانو پہ نیز غنائی شاعری د شاعرۍ د ټولو نہ اوچت صنف ګڼلے کېدۂ۔ د ھغې امتیازی خصوصیت دا ؤ چې د ژبې د شاعرانہ استعمال ټول امکانات بہ پہ یو وخت پکار راوستے شو او سطح بہ یې د شروع نہ تر اخرہ پورې ھموارہ وساتلے شوہ۔ خو دا قدرې یک طرفہ فېصلہ وہ دا پہ ځاے دہ چې پہ حماسہ کښې اوچتہ سطح د شروع نہ تر اخرہ پورې ممکن نہ وی څنګہ چې پہ غنائی شاعرۍ کښې وی خو د حماسې دائرہ زیاتہ وسیع او مقابلتہً پېمانہ لویہ وی پہ حماسہ کښې اوچتہ سطح پہ ځاے ساتل ګران کار دے۔
پہ شاعرۍ باندې عمومی بحث کښې د ا یاد ساتل پکار دی چې د ژبې صلاحیتونہ پکار راوستل دومرہ اھمیت نۂ لری څومرہ د ھغې استعمال طریقہ مثلاً د ژبې صوتی صلاحیتونونہ چې کار واخستے شی د ھغې چې کوم اثر د کلام پہ مجموعی معنیٰ خېزۍ باندې چې مرتب کېږی ھغہ دیوې پائے پہ نظمونو کښې مختلف وی۔ دغہ شان تمثال انګېزی،کنایہ خېزی، جذبات افرینی، دروبستٍ الفاظ، د قافې چستی پہ مختلف نظمونو کښې مختلف وی۔ پہ دې معاملہ کښې څۂ قاعدہ کلیہ وضع کېدے شی ھغہ دا دہ چې پہ کومو شاعرانو کښې د فنی شعور درجہ بلندہ وی د ھغوی پہ کلام کښې د ژبې د شاعرانہ صلاحیتونو استعمال پہ داسې طریقہ شوے وی چې د اعلیٰ درجې شاعرۍ نمونہ جوړہ شی یاپہ ھغې کښې دومرہ اورد او تکلف وی چې د تعقید، اغلاق، اہمال، ابھام دغہ شان نقاصٍ اظھار پہ وجھہ پہ پوھہ کښې نۂ راتلونکې رھدارۍ جوړې شی۔ یو ښہ نظم یو مکمل وحدت وی د ھغې د لوستو نہ ورستو لوستونکی تہ د فنی مھارت لذت ورکونکے احساس، د انسانی تجربې پہ یو خاص اړخ باندې رڼا اچولو سرہ پہ بصیریت کښې اضافہ او د داسې وارداتو او جذباتو دشناخت لطف چې کوم پہ ھغۂ کښې د مخکښې نہ موجود وو لیکن د ھغې شعور ھغۂ تہ مخکښې چرتہ نہ ؤ شوے ، دا ټول خوندونہ ھغۂ تہ پہ یو وخت حاصل شی۔
د یو اعلیٰ پائے نظم نہ پورہ خوند اخستو لۂ پارہ لوستونکی لہ ھم یوہ ذھنی مجاھدہ کول پرېوځی۔ د ھغۂ علم او تجربې پسٍ منظر وسیع کېدہل پکار دی دا یو تعجب انګېز خبرہ دہ چې شاعری دتھذیب پہ موجودہ دور کښې دنورو اسالیبِ اظھار پہ مقابلہ کښې کمہ خوښولے شی دا امر زمونږ د تھذیب تصنع واضح دلیل دے۔ خو تاریخ دا پہ ګوتہ کوی چې نظم د نثر پہ مقابلہ کښې زوړ فن دے او پہ قرونٍ اولیٰ کښې ورتہ د نثر نہ زیات قبولیت حاصل ؤ۔