فن پہ حېث د علم
(د Harry Levin د مضمون Art as Knowledge خلاصہ)
د پاسکل وېنا دہ چې زړۂ څخہ داسې داسې دلائل موجود وی چې عقل د پوھې نہ بھر وی۔ دا پہ ځائے دہ چې ھغہ تجربہ چې کوم فن وړاندې کوی اصل نۂ وی بلکې پہ ماہیاتی نقطہ نظر سرہ نقلی وی۔ خو د حقیقت دومرہ اړخونہ لری او زمونږہ پوھہ دومرہ یو مخیزې وی چې د خپلو ھم جنسانو خیالاتو او امیال سرہ نیزدې ساتلو دې وسیلې لہ غنیمت ګڼل پکار دی۔ د تحقیق ھرہ طریقہ علامتی وی، پہ دې معنو کښې چې د کومو مسائلو سرہ ھغہ مخ وی ھغہ ھغې لہ ریاضی، مقدار، منطق، لسانی تعمیمونو یا اقلېدسی نقشو کښې ظابطہ بند کړی یعنی ھغہ پہ ګرانہ عقل کښې راتلونکی کلیت پہ ځائے نمائندہ او پہ اسانہ پوھېدونکی جز انتخاب وکړی او کار ترې اخلی۔ د فن علامات د نورو علاماتو نہ اسان او زر پہ فھم کښې راځی او بل طرف تہ نورو علاماتو نہ زیات معنی خېز وی، ځکہ دا چې کومو واقعاتو یا شخصیتونو تہ اشارہ کوی ھغہ د عام خلقو زیات دلچسپۍ باعث وی حالا نکې ھمہ ګېریت یو اضافی تصور دے مونږ ددې پہ مدد جمالیاتو تجربو لہ علمی، عملی او تکنیکی تجربو نہ جدا کولے شُو پہ جمالیاتی تجربو کښې شاملېدو لہ د زړۂ او دماغی سازوسامان ضرورت وی چې کومہ تر څۂ حدہ د انسان جبلی سرمایہ دہ۔ برخلاف ددی پہ نورو تجربو کښې شامېلېدو لہ د خاص علم او د استعدادضرورت وی چې ھغہ یو خاص طبقې تہ حاصل وی۔
ھر ھغہ کس چې کوم پہ یو جمالیاتی تجربہ کښې شریک وی ھغہ د خپلو ګذشتہ تجربو او د دماغی خصوصیاتو مطابق د ھغې نہ متاثر کېږی۔ ھغہ د فن کار د پېش کړې تجربې او د خپلو تجربو مقابلہ وکړی او د دریافت کولو کوشش کوی چې پہ ھغې کښې حقیقت سرہ څومرہ مشابھت دے۔ خو دا یو ضمني اړخ وی، چرې د فنکار او دھغۂ زاویہ نظر یو وے نو فنکار بہ د ھغۂ مخکښې بہ نوے څۂ شے نۂ پېش کولے رښتیا خو دا دی چې ھغہ د نوی شی متلاشی وی۔ د ھغہ د فنکار تر منځہ یو برغ عمل پہ صورت کښې تعاون کېږی۔ فن کار د ھغۂ پہ مخکښې نوی شیان ږدی ھغہ ګوری چې دا د ھغہ پېژندلی اشیاو سرہ مشابۂ دی ددې د نظر زاویې پہ کلاسیکی او رومانی کښې تقسیمېدے شی خو پہ عملی طور اکثر وبېشتر دا یو ځأے شی۔ عمومی او خصوصی، ھمہ ګیر او عدیم النظیر پہ یو وخت موجود وی د فن صداقت چې څومرہ تسلیم شوے دے دغہ لۂ دې نہ انکار ھم شوے دے۔
د شاعر پنډار(Pendar) کۂ مونږ ھم نوا شو زیات نہ زیات مونږ دا دعویٰ کولے شو چې ھغہ حقیقت نما څیزونہ بیانوی۔ ماھرین اخلاق د پلوټارک(Plutarch) سرہ ھم زبان شی او دا اووائی چې شاعران صریحٍاًاو عمداً دروغ ګو وی۔ کۂ امور واقعی سرہ مطابقت بنیاد جوړکړو نو ډېر زیات شاعرانہ کلام فرېب او دروغ ګوی ثابتیږ ی۔ کۂ شاعرانہ کلام لہ صداقت تسلیم کړوپہ دې بنا باندې چې ھغہ دشاعر د جذباتو او احساساتو دیانتدارانہ ائینه دار دے۔ تر کومہ د صداقت تعلق دے علاوہ د ھغہ صورت نہ چې ھغہ محض یو فلفسیانہ تجرید وی او چرتہ ھم د څۂ قسم حاشیہ ارائی سرہ معرا شوې نۂ وی۔ د نورو علومو محاکمہ ددغہ نقطہ نظر سرہ کېږی چې ھغہ د صداقت څومرہ قرین دی، دې سرہ نہ چې ھغہ د صداقت نہ څومرہ لرې دی۔ پہ ابتدا کښې چې د شاعرۍ تعریف داسې وکړے شو چې شاعری د فطرت نقل دے نو دوہ ارا ممکن وې۔ یعنی د افلاطون نقطہ نظر چې د اصل اود نقل پہ فرق او د ارسطو نقطہ نظر چې د دواړو پہ باھمی مطابقت باندې زور ورکوی۔ ارسطو د افلاطون پہ شان د حقیقت دومرہ د ماقبلِ تجربہ تصور کښې مبتلا نۂ ؤ لکہ افلاطون۔ لیکن ارسطو د افلاطون د اعترضاتو پہ تردید کښې دومرہ ګېر شو چې د شاعرۍ پہ ھېتی اوصافو باندې یې توجو مرکوزہ نۂ کړہ۔ دا سمہ دہ چې ارسطو نقل او اھنګ تہ د فن ماخذ او مصدر وائی مګر د اھنګ پہ بحث انګېز موضوع باندې غلے دے۔ خو ارسطو دا سند ضرور ورکوی چې د فن تعلق څومرہ د ژوند عکاسۍ سرہ دے دغہ ھمرہ د ژوند زېبایې سرہ ھم دے یعنی معنیٰ او صورت ،مضمون او ھئیت دواړہ اھمیت لری Puritans وخت پہ وخت دا اعتراض کړے دے چې شاعری دروغ وائی او افسانہ نګاری محض دروغ ګوی دہ او فن منافی اخلاق کار دے۔ کور ذوق او د فن دشمن خلق دا تور لګوی چې فن د عملی مقصد شے نۂ دے رښتیا دا دی چې چې فن یو تفنن یوہ لوبہ دہ، پہ دې معنو کښې فن بغېر د څۂ مقصد نہ د خوند دپارہ مختلف حرکتونہ کوی۔ د افادہ پرستو مطابق دا د ماشومانو لوبہ دہ۔ خو تاریخ یوہ نوې شوشہ پرېږدی چې شاعری پہ ابتدا کښې صرف د نصیحت او د ھدایت وسیلہ وہ بلکې د علمی کار شے ھم ؤ۔ د لیک اولوست د ایجاد نہ مخکښې د شاعرۍ نشو ونما د یو حافظہ ګر پہ طور وشوہ د روزمرہ دلچسپۍ خبرې، د موسم معلومات، مفیدې توټکې، قبائیلی رسم و رواجونہ ،قیصې، د جادو منترې او داسې نور د کار سامان سینہ بہ سینہ محفوظ ساتلے کېدل۔
د تحریر د ایجاد نہ ورستو اہل یونان د Heisod نظم بہ کروند ګرو لۂ پارہ بہ یو ھدایت نامې پہ طور استعمالہ ؤ او د اہلِ روم بہ Lucretius د کلام نہ د کائنات معلومات حاصلول۔ رو رو اول نثر داطلاع زمہ واری پہ سر واخستہ او بیا یې د څۂ اصنافو نہ شاعری خارج کړہ۔ مثلاً د حماسے ځائے ناول واخست او اوس ناول د صحیفہ نګارۍ مخکښې کمزورے کیږی ځی۔ خبرہ دا د چې څوک پہ ډکو منګلو معلومات تر لاسہ کولے شی ھغہ دې افسانو تہ ولې رجوع وکړی؟ خو پہ کومہ زمانہ کښې چې معلومات قلم بند کول ممکن نۂ وو پہ ھغہ زمانہ کښې علم سلطنت د تخیل زېر نګین ؤ۔ د ھېګل نظرې مطابق د تہزیب دترقۍ پہ نتیجہ کښې شاعری تراوسہ زړہ قیصہ جوړہ شوې دہ خو شېلے وائی چې شاعری لۂ مشین زدہ دنیا نہ بچ کېدو واحد ذریعہ دہ۔
کارل مارکس پہ یو ځأے کښې ډیر دور رس سوال پورتہ کړے دے ایا د چھاپہ خانې پہ موجودګۍ کښې د ھومر د الیډ څۂ ضرورت پاتې دے؟ د ھغۂ خیال ؤ چې کوم صنمیاتی تصور پہ الیډ کښې چې پېښ کړے شوے دے د ھغۂ دموجودہ د مادې ترقۍسرہ ھیڅ سمون نیشتے۔ خو د مارکس نظامِ فکر پخپلہ یو نوے قسم علم الاصنام جوړ شوے دے۔ سوال پېدا کېږی چې کوم افاقی تصور کارل مارکس وړاندې کوی ایا د الیډ نہ زیات پہ صداقت مبنی دے۔ اخبار، پروپېګنډا، اشتہار بازی، سنسی پېدا کونکی خبرونہ د خلقو پہ اعصابو باندی اثر اندازی د ھغوی د صداقت ماؤف کولو کوشش، ایا دا څیزونہ د د تبلیغ صداقت الات دی؟ فنی ریاضت چې دې خطرناک قوتونولہ پہ قابو کښې ساتی پہ خپل ځائے فائدہ مند دے۔ چې کوم حقائق فنی ریاضت پېښ کوی غېر متغیر نۂ وی، بیا ھم پہ فنی ریاضت کښې یو ھمہ ګیر او غیر فانی اطلاق موجود وی۔ Bergson نیزدی پہ نفسِ انسانی کښې یو قوت وی چې کوم تہ ھغہ قیصہ افرینی وائی دا قوت نہ ذکاوتِ عقلی دے او نہ حېوانی جبلت بلکې ددوی پہ بېن بېن کښې تعرف او جبلت یو بل سرہ متعلق کوی۔ د فن پہ تخلیقاتو کښې دغہ قوت بروے کار وی۔ د نفس تقسیم پہ درې قوتونو کښې زوړ راویت دے یعنی حافظہ،تخیل او عقل۔ تخیل حافظےاو عقل لہ یو بل سرہ مربوط کوی۔ د کټر مادیینو څخہ تخیل د حافظے یو وران شکل دے ۔ مثلاَ Hobbes تخیل لہ د حافظے وران حس پہ نوم ملقب کوی یعنی د ماضی کوم د حسی تجربو تاثرات پہ حافظہ کښې پاتې شی تخیل ھغوی لہ شکل ورکړی۔ د یونانی لفظ phantasia پہ اولہ کښې معنیٰ د داسې شی وہ چې یو ځل بہ محسوس شو او بیا بہ غائب شو دغہ شان د لاطینی لفظ imaginatio معنیٰ وہ ھغہ چشمِ باطن چې د تېرو اشیاؤ نقشې وینی او ھغہ زاړۂ څیزونہ یوځاے کوی خو څۂ نوے شے نۂ پېدا کوی۔ Gerard de Nerval وینا دہ چې زما عقیدہ دہ چې انسانی تخیل داسې شے نۂ دے جوړ کړے چې ھغہ پہ دې دنیا کښې یا څۂ بلې دنیا کښې پہ رښتیا موجودنۂ وی۔ پہ کومو معنو کښې چې وئیلے کېږی غلطۍ ھم معنې لری پہ تجریدنو کښې ھم ټھوس پن موجود وی او پہ مہمل خبرو کښې ھم منطق وی۔
کلہ چې Francis Bacon تخیل لہ پارہ د یو سائنس ضرورت محسوس کړو او تخیل یې د علومو پہ اسالیبو کښې شامل کړو قیاس کېږی چې دھغۂ خیال ؤ چې تخیل بہ د حقیقت نہ د ګرېز یوہ لار جوړہ شی۔ د ھغہ نیزدې شاعری یو مصنوعی تاریخ ؤ چې د واقعاتو پہ حدودو کښې قېد نۂ ؤ دې لۂ پارہ شاعرۍ تہ دا اختیار ؤ چې د حالاتو د مرضا مطابق اصلاح وکړی۔ افسانې انسان تہ ھغہ طاقت وبخښۂ چې دتاریخ د وسہ بھر ؤ۔ شاعری د بېکن نیزدې د نشو نما سامان پېدا کوی ھغہ داسی چې شاعری مونږ تہ د اشیاؤ عکسونہ زمونږ د خواھشاتو مطابق جوړوی او ښائی او مونږ د اشیاو تابع نۂ پرېږدی۔ پہ دې معاملہ کښې بېکن د احیا ء العلوم د تنقیدی نظریو قائل ؤ او د ارسطو د نظرئې برخلاف دعویٰ یې لرلہ چې فن د فطرت محض نقالی نۂ وی بلکې د فطرت اصلاح کوی او لۂ دې نہ غورہ حقیقت تخلیق کوی، یعنی یو زرین سرزمین۔ پہ ھر دور کښې انسانانو ورستو تہ کتلی دی او دیو زرین دور خوبونہ یې لیدلی دی دغہ شان انسانانو د یو سم سادہ فطری ژوند چې کوم ھغۂ تہ د تہزیب پہ اولنی دورکښې حاصل ؤ ارزو کړې دہ۔ یوازځې د ماضی پہ خوبونو منحصر نۂ دہ نوعِ انسانی تہ پہ ھر دور کښې د شان دار مستقبل زېری شوی دی او کلہ کلہ ھغہ د مستقبل د مادی دنیا نہ ماورا د راتلونکی ژوند عکس وی۔