شاعری او الھام

(د انګرېز نقاد John Press د کتاب The Fire and Fountain مختصر خلاصہ)

دا عقیدہ پہ ھری زمانې او پہ ھر ملک کښې رائج پاتې شوې دہ چې شاعر تہ براہِ راست د غېبی قوتونہ نہ الھام کېږی۔ حضرت اشعیاء بہ وئیل چې ھغہ ھاغہ وخت د خداۓ کلام پہ ژبہ راوستے شی چې کلہ یوہ۔ فرشتہ سکروټې سرہ د ھغۂ شونډې پاکې کړی۔ ملټن(Milton) اعلان کوی چې ھغہ د دنیا مخکښې یو داسې تصنیف اېښودۂ غواړی چې ھغہ محض د ځوانۍ د تودې وینې د شرابو د مستۍ پېداوار نۂ وی بلکې د روحِ اقدس فېض وی۔ ولیم بلیک(William Blake) پہ شدت سرہ انکار کوی چې شاعر محض د خپلې حافظې نہ کار اخلی۔ ھغہ پہ یو خط کښې خپل دوست تہ د خپل یو تصنیف پہ حقلہ لیکی کۂ زۂ پہ خپلې خولہ د ھغې تعریف کوم پہ دې کښې ھیڅ مضائقہ نیشتے زۂ خو فقط د ھغې منشی وم د ھغې مصنف د عالمِ بالا مکینان وو۔ ولیم بټلر ییټس(William Butler Yeats) د خپلو ډېرو نظمونو شانِ نزول داسې بیانوی لکہ چې څۂ مافوق الفطرت قوتونہ پہ مرئی شکل کښې د ھغۂ مخکښی راشی او پہ ھغہ اشعار وائی۔

څنګہ چې دا نظریہ قرینِ قیاس دہ چې شاعر تہ خدائے یا عقلِ کل یا دشروشِ غېبی دطرفہ الھام کېږی خو دغہ شان دا نظریہ ھم رد کولو نۂ دہ چې الھام د دماغو د فتور، پریشان خوبونو یا د غېر شعوری نفس پېداوار وی افلاطون وائی چې خدائے د شاعرانو دماغ معطل کړي بیا یې د پېغمبرانو پہ طور استعمالوی شیکسپیر(Shakespeare) دیوانہ، عاشق او شاعر یو ګڼی د شلر(Schiller) خیال دے چې تخلیقی فنکاری عارضی لېونتوب وی۔ د کولرج(Colerdge) پہ نیز د تخیل imagination او د واھمہ fancy ھغہ تعلق دے کوم چې د مانیا(جنون) او د بحران دے۔ د فن کار صحتِ دماغ د عام پوھې یو مہذب صورت نۂ دے یو نازک توازن دے چې ډېر پہ ګرانہ حاصلیږی۔ صحتِ دماغ د یو شدید دماغی ھېجان مرکز وی څنګہ چې د ګرداب پہ سینہ کښې یو پرسکونہ خلا وی۔ پہ قدیم ادب کښې ځاے پہ ځاے خوبونہ د ھغې تعبیرونہ موندے شی لیکن زمونږ د زمانې نہ مخکښې د خوبونو د معنی دتفسیر څۂ باقاعدہ کوشش نۂ دے شوے۔ ھغہ خلق چې پہ خداے یې عقیدہ وہ خپل خوبونہ بہ یې د خداے لۂ طرفہ بشارتونہ اوګڼل او قبول بہ یې کړل۔ کوم خلق بہ د خوبونو نہ پریشانہ وو ھغو بہ ھوښیارانونہ د خوبونو تعبیرونہ پوښتل او د راتلونکې بلا مخہ بہ یې پہ صدقو ښو شګننونو نیولہ۔ د شیکسپيئر پہ زمانہ د فطرت او د ما فوق الفطرت کښې د ھیڅ حد فاصل تصور نۂ ؤ۔ افلاطون پہ جمھوریہ کښې لیکی ھغہ حېوانِ سفلی چې پہ مونږ کښې پټ شوے ناست دے خپلہ جولانی ښائی۔ د افلاطون نہ دوہ زرہ کالہ ورستو فرائید(Freud) ددې حېوانِ سفلی تشریح وکړہ او د قابو کولو وسائل یې تجویز کړل۔

فرائیډ د شاعرۍ او د نفسِ انسانی غېر شعوری اعمالو باھمی تعلق پہ حقلہ ډېر تدقیقات وکړۂ او واضع یې کړل پہ دې سائنسی دور کښې ھم د انسانانو پہ فکر، جذبہ کښې استعارو، کنایواو د خیال ډېر لوے عنصر وی ۔ فرئید خو دې پورې وائی چې د انسان پہ نفس کښې یو غېر شعوری شعر انګيز عضو موجود وی ځکہ چې نفس ھغې د استدلالی الفاظو نہ کار اخلی چې د منطق جوھر دے ھغۂ د پارہ چونکې لہذا لېکن ھیڅ معنیٰ نۂ لری۔ مثلاً مشابہت،موافقت مجانست تصورات پہ خوبونو کښې پہ تمثالی پېکر د حواس مخې تہ راشی چې نۂ یوځائے کېدونکی او بې جوړ ہ څیزونو یو ځاے کېدو سرہ عجیبہ غوندې وحدت جوړ شی خو مونږ لہ دا نتیجہ نۂ دی اخذ کؤل پکار چې شاعری محض د غېر شعورۍ پېداوار دے۔ داسې څۂ عقیدہ د شاعرۍ اجتماعی مقاصد د انسانانو پہ ځان کښې درسل و رسائل احتیاج او ادراکی حسی مواد لہ پہ شعوری طور باندې پہ سانچہ کښې اچول چې د شاعر د ټولو نہ لوے عمل دے نظر انداز کېږی۔ غېر شعوری نفس د منطق نہ ډډہ وکړی بیا ھم ھغہ یو واضح مقصد لہ پہ مخہ کېږدی او کار کوی د شاعر منطق د عام منطق نہ ډېر زیات جابر وی۔ کولرج وائی چې د شاعر خپل یو منطق وی چې د سائنس برابر سخت ګېر وی بلکې د سائنس نہ زیات مشکل ځکہ چې دا پہ زیات لطیف ، زیات پېچیدہ ګرېز یا اسباب باندې مبنی وی۔

کۂ مونږ د فرائیډ د نظرې د لاشعور اطلاق پہ شاعرۍ باندې کوواوپہ دې نتیجہ ورسوچې د شاعرۍ د ماہیت او افرینش مونږ د څو مکانېکی قوانینو مدد سرہ تشریح کولے شو نو دا بہ د فرئیډ د تدقیقاتو ناجائز استعمال وی۔ د نفس غېر شعورۍ بدیہیہ نظریہ د الھام پہ شان زمونږ توجو دې طرف تہ ګرځوی چې شاعری د داسې قوتونو نتیجہ دہ چې د استدلالی قوتونو د احاطې نہ بھر دہ۔ ددې قوتونو ماہیت څۂ دے، دا یو بحث طلب معاملہ دہ چې د کومې تسلی بخش فېصلہ تر ننہ ورځې نۂ دہ شوې۔ خو د شاعرۍ څۂ نظریہ لۂ دی نہ تجاھل نۂ شی کولے۔ مونږ تہ ددې ھم احساس شوے دے چې ھغہ زړې قیصې چې د سائنس ظاھر منافی معلومیږی، پہ ھغې کښې ھم د صداقت داسې اجزاموجود وو چې د ھغوی اظھا ر پہ ھغہ زمانہ کښې پہ علاماتو او اساطیرو باندې کېدے شو ۔ دا امکان غالب دے چې دا زړې قیصې د سائنس زیاتې نیزدې وی پہ نسبت د ھغہ انداز خیال چې یو داسې شے د معلوماتو دتړلې ظابطې لاندې پہ چوکاټ کښې نۂ شی فټ کېدلے، رد دی کړے شی۔ د الھام ھغہ نظریہ چې بنیادیې پہ دې قیاس دے چې شاعری یو خداد ملکہ، عطیہ الھی او غېبی قوت دے، کۂ بادی النظر کښی نۂ خبرې معلومیږی بیا ھم پہ ھغې کښی دا خوبی دہ چې ھغہ دا څرګندہ وی چې د شاعرۍ یو پراسرار اړخ ھم دے چې کوم مونږ د ھر څۂ پوھېدو د غرور پہ بنیاد پہ ډډہ کولے نۂ شو۔ او دھغې اعتراف مونږ لہ د شاعرۍ پہ حقلہ نظریہ بازۍ نہ مخکښې د عاجزۍ سرہ کول پکار دی۔