تړون

د اثٙال په نوم

سريزه

د محمد اقبال خان کوکې
ستا د حسن له تعريف له برکته
د رحمان د شعر کوکې په عالم دى

کوکه په پښتو ادب کښې د پنجابۍ ماهې د متعارف کولو اولنے کوشيش دے ـ ماهيا دپنجابۍ ژبې د ټولونه زيات مقبول عوامى صنف دے ـ چې محمد اقبال خان ورله کوکه نوم اېښے دے ـ دماهې مضامين د حسن عشق سره سره د فلسفې او د نفسياتو هم احاطه کوى ـ خو اهم موضوع يې هجر،دردوغم او فرياد دے او په دغه نسبت اقبال خان ورله کوکه نوم خوښ کړے دے ـ د پنجابۍ کوک او کوکه يوه معنٰى لرى ـ پنجابۍ ژبه کښې د کوک معنٰى اه و زارى ده ـ په پښتوکښې د کوکې مترادف ټکى کوکاره ،کريکه اوچغه دى ـ فارسۍ کښې کوک اوچت اواز ته وائى ـ په هندى کښې د فرياداو د اوچت اواز په معنو کښې استعماليږى. په هندى کښې دتور رنګ يوې مرغۍ ته کوئل وائى او ددغې مرغۍ اواز ته کوک او په اردوکښې کوئل کا کوکنا وائى ـ لکه اسماعيل ميرټهى وائى:

کوئل ترى کوک نرالى
ترى رنگت کالى کالى
بولى ترى بھولى بھالى

ددغه مرغۍ اواز د فرياد او اه و زارۍ د پاره په ګڼو ژبو کښې استعمال شوے دے - کوکه او کوکاره په پښتو کښې هم په دغه معنو کښې اخستے شوى دى ـ په کومو معنو کښې چې په نورو ژبوکښې استعمال شوے دے ـ

شېخ اسدسورى چې سورى خاندان په بادشاهۍکښې ډېر عزت لرلوـ د غور دحکمران امير محمدسورى په مرګ په خپله قصيده(و له فى قصيده ) کښې د کوکار ټکے داسې راوستے دے ـ

د فلک د چارو څۀ اوکړم کوکار
زمولوى هرګل چې خاندى په بهار
هر غانټول چې په بېديا غوړېدۀ وکا
رېژوى يې پاڼې پاڼې تار په تار

قطب الدين بختيار کاکى(متوفى٦٣٣ هجرى) هم کوکه په دغه معنو کښې اخستې ده او وائى:

ډېر مې زړۀ سورے سورے کړو راته وګوره ملوکې
په بېلتون کښې د اوباسم له خوږمنه زړګى کوکې

رحمان بابا کوکه او کوک دواړه استعمال کړى دى ـ

اے رحمان چې عاشق شى
ځان دې ژاړى کوک په کوک
ستا د حسن له تعريف له برکته
د رحمان د شعر کوکې په عالم دى

د افغانستان نوموړے شاعر نصرالله حافظ خپل يو نظم ( د شمساد له هسکې څوکې ) کښې کوکه د اوچت اواز،نعرې او چغې په معنو راوستے دے

دشمشاد له هسکې څوکې
د خېبر د زړۀ له نوکې
هرې خوا ته وهم کوکې

د هزارې يو پخوانى شاعر قدرت على قاضى ګل هم په خپله چاربېته کښې دا ټکے دفريادى چغو په معنو استعمال کړے دے ـ

سرې منګلې سرې يې نوکې
لکه بدرۍ ځى په سلوکې
همېش له غمه وهم کوکې

سرۀ نارنجان د پېښور دواړه اننګ ساتى

او حمزه بابا وائى:

زړۀ مې مينه کا منزل ته
اے جرسه ستا کوکار

د مزاج دموضوعاتوپه حواله ماهې دپاره په شاعرانه سطح لۀ دې زيات موزون نوم بل نۀ شى کېدے پنجابۍ کښې ماهيا محبوب ته وائى او ښکارى دا د ماهى چې سپوږمۍغوندې ښکلى محبوب ته او يا مېښې څرونکى محبوب ته وئيلے شى ـ يو قياس دا هم دے چې داد مهيوال بدل شوے شکل دے ـ

بهر حال د محبوب يادونه او غمونه د هجر دردونه ،د وصال ارمانونه او د بېلتانۀ فريادونه د ماهې غالب موضوعات دى ـ او اقبال خانه په کوکه کښې هم په تخليقى سطح ددغسې کېفيتوتونو نه تېر شوے دے

او د موضوع مزاج په لحاظ کوکه دکوکې په مزاج کښې په ليکلو کښې کامياب شوے دے ـ اقبال خان دچاربېتې، غزل، پابندنظم، ازاد نظم، هائيکو سره سره ددې صنف ضرورت ولې محسوس کړو ؟ او په وړمبى ځل د پنجابۍ يو عوامى صنف يې پښتو ته ولې راواړؤ؟په عمومى توګه په نوى نوى اصنافو کښې د طبع ازمائيلوفېشن او يا يو صنفى رحجان وئيلے کېدے شى ـ خو اقبال خان د فېشن په طور نه بلکې خپل د ملک د شپږو ژبو ديو صنف د مقبولتيا په سبب دې ته توجه کړې ده ـ ماهيا د پنجابۍ ، هندکو، سرائيکى، پهاړى ژبو اولسى صنف دے ـ او ګڼې مجموعې پکښې چاپ شوې دى ـ براهوى ژبه کښې هم د عزيز مېنګل د ماهيو کتاب :"بېلى" چاپ شوے دے ـ سندهى کښې نياز همايونى، رشيد احمد لاشارى، نور شاهين او د نورو شعراؤ ماهې ليکلې دى ـ زمونږ هغه علاقې چرته چې پښتو سره هندکو او ګجرى ژبې وائيلے کېږى هلته پښتانۀ هم ماهيا ښه ذوق شوق سره اؤرى ـ دصوبې ځنو نورو علاقو لکه پېښور،کوهاټ او ډېره اسماعيل خان په شان د هزارې په يوطرف ته پنجاب پروت دے او بل طرف ته ازاد کشمير چې هلته پهاړى ژبه وئيلے کېږى ـ او دغه سبب د ے چې ماهيا د هزارې د پښتنو د پاره څۀ نا مانوسه صنف نۀ دے ـ هزارې په اولسى محفلونو کښې د اردو او هندکو سندر غاړى په شپږو وؤ طرزونو کښې ماهيا وائى ـ د پښتو ځنو سندر غاړو ته د پښتو ماهې ضرورت پېښ شو ـ اقبال خان دغه ضرورت پوره کولو ته غاړه کېښوه ـ نوم يې ورله کوکه کېښو، ددې صنف د خپلولو نه پس يې ددې په جواز کښې ليک اوکړو دغه کتاب کښې شامل نۀ کړو او ماهيا يې هائيکو ته په تقابل کښې ودرؤله ا په درې وجوهاتو کوکه د هائيکو نه غوره او ګرځوله (١) چوکاټ يې د روايتى هائيکو په شان لند تنګ نۀ دے (٢) د کوکې موضوعات د هائيکو نه وسيع دى صرف موسمونو پورې محدود نۀ دى ـ د تحريرى هيئت او مماثلت له کبله د کوکې او هائيکو تقابل کړے دے ګنى کوکه ليکلو دپاره د څۀ ضرورى نۀ ده دا زمونږ د شپږو ژبو يو مقبول صنف دے ـ مونږ چې نور ډېرنثرى او شعرى اصناف د بهرنو ژبو نه اخستى دى نو کۀ مونږ د خپل د څو ژبو يو مقبول صنف پښتو ته راواړؤ دا زياته د قدر وړ جذبه ده ـ د پښتو ټپه چې په يو بله ژبه کښې او ليکلے شى او يا ترجمه کړے شى نو يقيناََ چې مونږ پښتانۀ پرې فخر کوؤ او هغه ترجمه کؤنکى سره عقيدت پېدا شى دغسې زمونږ چې يو شاعر،اديب نقاد عام لوستونکو د پاره د عقيدت او د احترام لائق اوګرځى نو په دې هم هر پښتون له خوشحالى پکار ده ـ د پښتو ټپه چې پنجابۍ او هندکوکښې په دغه نوم او په براهوى کښې د ټپو په نوم ليکلے شى نو مونږ له خپل د صنف په دې ترويج د خوشحالۍ څرګندؤنه کوؤ او د دې شاعرانو د فکر او دنظر دوسعت ستائينه کوؤ نو دغسې خوشحالى او ستائينه زمونږ د شاعر هم کېدے شى خو دلته اهم سوال دا پورته کېږى چې کوکه به ديو صنف په توګه پښتو ژبه کښې لار او مومى؟ ماهيا چې کومو ژبو کښې ليکلے کېږى او وائيلے کېږى ددغه ژبو صوتى نظام او شعرى مزاج يو دے او يو بل ته ډېر نيزدې دے خو د پښتو شعرى مزاج ددې نه بدل دے او په دغه وجه د پښتو کوکه ليکل دټپې، هائيکو او د قطعې وغېره يوه ګرانه تخليقى مرحله ده خو محض فنى اسانتيا هم د يو صنف د ترويج او د مقبوليت سبب نۀ شى کېدے ـ نثرى نظم زيات فنى اسانتيا لرى خو فضل محمود روښان نه ورستو چاهم دې ته توجهه او نۀ کړه ـ دکوکې، ټپې اوهائيکو غوندې د لنډ هئيت صنفونه دهر قسمه شعرى تجربې بار نۀ شى پورته کؤلے ـ اوس کۀ څوک يو اولسى او وړوکى صنف نه دا توقع لرى چې دا به د عامو شاعرانو توجه ځان ته راګرځوى نو دا توقع بې ځائے ده ـ

کوکه کۀ په خپل اهنګ برابر نۀ وى نو دا به کوکه نۀ شى ګڼلے ـ اردو کښې د ماهي ابتداد کال۱۹۳۴ء نه شوې ده خو د کال د ۱۹۸۰ء دا اولسى صنف د يو ادبى صنف په طور واخستے شو ماهيا ډېره اوليکلې شوه او ګڼې مجموعې چاپ شوې خو ځنې شاعرانو د ابتدائى کوشيش په نتيجه د ماهې د مخصوص لے د پابندۍ نه بغېر داسې درې مصرعېزه نظمونه او ليکېل ـ د هغۀ ماهې په هفت روزه شيرازه لاهورپه ٢٤جولائ ١٩٣٨ء کښې هم چاپ دى ـ

ساون کا مهينه هے
ساجن سے جدا هو کر
جينا کوئى جينا هے

د هندوستان د فلم انډسټرۍ مقبول نغمه نګار او ډائريکټر همت رائے شرما د اردو فلم خاموشى دپاره ماهې اوليکلې ـ دا فلم ١٩٣٩ ء کښې رېليزشوے دے ـ قمر جلال ابادى او ساحر لدهيانوى د اردو ماهې په شاعرانو کښې اهم نومونه دى همت رائےشرما په وؤ ژبو پنجابى، اردو، ګجراتى، هندى، بنګالى، مراټهى او فارسۍ کښې ماهې ليکلې دى ـ دفارسۍ يوه ماهيا دا ده

ايں محفل ياراں است
گلبن گل مے کند
چه فصلِ بهاراں است

د پنجابۍ او د هندکو په اولسى ادب کښې ماهيا او ټپه بيل بيل صنفونه شمېرلے شى ـ خو د هئيت موضوع او د اهنګ په لحاظ يو صنف دے ـ صرف د وئيلو موقعې او طرز بدل کېدے شى ـ نوموړى محقق خداې بخښلى فارغ بخارى سرحد کښې لوک ګيت کښې د هندکو کومې ټپې نقل کړې دى هغه د هئيت او اوسلوب په لحاظ ماهې دى، لکه دا يوماهيا

بدل آے کالے نى
نکے جے دل اوتے
تیرے هجر دے چالے نى

ترجمه تورې تورې وريځې راوختې په وړوکى غوندې زړۀ باندې مې ستا د هجر تڼاکې ختلې دى دغه ماهې چې فارغ بخارى چې ورته ټپه وائى نورو نقادانو د ماهې د نمونې په طور درج کړې دى ـ دغه شان هغوى د هزارې چې کومې ټپې درج کړې دى هغه هم په هزاره کښې د ماهې په نوم مقبوله دى ـ په هزاره کښې په هندکو د ټپې نوم هډو مستعمل نۀ دے ـ هغوى د هندکو د يو لفظ کمى بېشى سره د ټپې په نوم درج کړې دى ـ دغه کمے بېشے يا خو د سابقه مطبوعاتو د غلطيانو نتيجه ده يا اورؤنکى پکښې کړې دى، لکه دا ماهيا

ہتھ لال زنجیری آ
اناں فوجیاں نوں پانی ديو
جیڑا ٹھندا کريڑی آ

ددې ترجمه (اردو کښې )داسې ليک ده په لاس کښې سرۀ زنځيرۍ ده هاغه فوجيانو له اوبۀ ورکړئ کوم چې مړۀ کېږى ـ

د ماهې په دوئيمه مصرعه کښې د(اناں) ټکے زيات دے او صحيح ترجمه يې داسې ده په لاس کښې سرۀ زنځيرۍ ده فوځيانو له اوبۀ ورکړئ چې کومې يخې لکه ږلۍ دى پنجابۍ او هندکو کښې ماهې ته ټپه هم وائى او په پنجابۍ کښې ورته بګړو هم وائى ـ د فارغ بخارى خيال دےچې ټپه دپښتو نه تلې ده ـ د ماهې ټيکنيک تر ډېره حده د پښتو ټپې سره سمون خورى ـ دواړه په يو نيمه مصرعه کښې مکمل شى ـ دواړوکښې زيات تر اظهار د ښځو له طرفه کېږى بنيادى طور د دواړو موضوعات عشقيه وى د دواړو مترنمه وېنا انداز يو دے ـ دومره مماثلت نه پس د ټپې په موجودګۍ پښتوته دکوکې څۀ ضرورت دے؟ دا سوال خپل په ځائے خو د پښتو ټپه د هئيت او اهنګ دلږ شان بدلون پس په مختلفو ژبو کښې له نوى نوم سره يو اولسى صنف او ګرځېدو او اوس اقبال خان دغه صنف نوى هئيت او اهنګ سره يو ځل بياخپلې پښتو ته راواړؤ نو دا کوشيش يې د پښتو شعرى سرمائې ته د وسعت ورکؤلو مخلصانه جواز پېدا کؤى ـ کوکه يو اولسى صنف دے او مترنمه وېنا سره زيات تعلق لرى

دا د صنف د عروضى بندشونو او د سختو فنى ضوابطو د لاندې نۀ دے ـ خو ددې نه باوجود يو لے او اهنګ لرى او په تخليقى سطح او هم د لوستو په وخت کښې د خپل يو مخصوص ردم تقاضه کوى په پنجابۍ ژبه کۀ نرموالے او لچک دے خود کوکې اهنګ د پښتو په لفظونو کښې ښه پوره راښکون پېدا کوى خودا راښکون هله پېدا کېږى چې کوکه د ماهې په مخصوص اهنګ کښې او وائيلے شى ـ داقبال خان د يوې کوکې اولنۍ مصرعه داسې ده:

د مرغو اوازونه دى

په ترنم کښې د وائيلو په وخت به لفظ اوازونه هائے مخفى(ه) به په (ا) الف کښې بدل شى لکه د

د مرغو اوازونا دى

کوکه چې په خپل تخليق ساخت د لفظونو فنکارانه او مترنمه ترتيب او تړون تقاضه کوى اقبال خان هغه ډېرې فنى پختګۍ سره تر سره کړى دى د کوکې اهنګ پوره ښکلا سره ترسره کؤلو نه پس زۀ دا وائيم داسې به کوم اهنګ وى چې پښتو به يې خپل نۀ کړى؟ اقبال د کوکې وزن اتۀ چپې اېښے دے هره مصرعه اتۀ چپو ته او اهنګ ته برابرؤل لوے فنکارانه هنر او رياضت غواړى هغه په داسې فنى رياضت ستومانه کېږى نه خو ددې صنف په مصرعه کښې کمے زياتے کېدے شى خو شرط دا دے چې اهنګ کښې فرق را نۀ شى لکه دا يوه کوکه

مينه څۀ دى اورونه دى
چې د اور سره لوبې کړى
لېونى هغه زړونه دى

ددې کوکې منځنۍ مصرعه کۀ داسې شى چې داور سره لوبې کوى نو يو چپه به زياته شى خو دهم اهنګ کښې فرق نۀ پېدا کوى او مصرعه هم عوامى لهجې ته برابر شى او يا دا کوکه:

په رو رو دې هېرېږمه
تسلى راکوې خط کښې
ولې زۀ ښه پوهېږمه

په دې کښې د قافې دوئيمه برخه ..ږمه ..د لوستلو او د وائيلو وخت به دعام انداز نه لږه زياته راښکل غواړى دا راښکون د پښتو نورو اصنافو په اهنګونو کښې شته خو کوکه يو نوے صنف دے ـ ځکه د لفظونو راښکون به لږ ناشنا غوندې لږى خو کۀ مونږ د کوکې وزن اتۀ چپې کښې لږ کمے بېشے او کړو داسې راښکلى لفظونه خپل سم حالت هم راړؤلے شو د مثال په طور دې برنۍ کوکه کښې د رديف زۀ اضافه کولے شو داسې به کوکې په وزن کښې به فرق پرېوځى خو په اهنګ کښې فرق نۀ پرېوځى لکه داسې:

رو رو دې هېرېږمه زۀ
تسلى راکوې خط کښې
ولې ډېر ښه پوهېږمه زۀ

د اقبال دکوکې نه مخکښې په پښتو ادب کښې د کوکې هيڅ وجود نيشتے ما د نن نه دېرش کاله وړاندې د يو سندر غاړى ملګرى محمدصادق خان نه په يو محفل دوران کښې يو څو مزاحيه ماهې اورېدې وې چې کومې هغه پخپله ترتيب کړې وې يوه پکښې تر ننه زما په حافظه کښې محفوظه ده اودسې ده:

چېنک کښې چاه نيشتے
ماله ځان سره بوځه
لېنګو کښې مې ساه نيشتے

ددې نه دېرش کاله پس کۀ د پښتو ماهې اورېدې دى نو هغه مې د اقبال کوکې اورېدې دى ـ پنجابۍ، هندکو ،سرائيکى، ګوجرى او پهاړى ژبو کښې ماهيا د ټپې په شان په دوؤ مصرعو کښې ليکلے هم شوې ده يعنى اوله مصرعه لنډه او دپښتو د چپو په شمېر اتۀ چپې اودوئيمه تر شپاړلسو اوږده ده خو تحريرى هئيت يې د دريو مصرعو رائج دے نو ځکه اقبال د کوکې تحريرى هئيت د دريو مصرعو اېښے دے اقبال د کوکې هره مصرعه په اتو چپو کښې ليکلې ده او دغه يې روايتى وزن دے خو دا يو اولسى صنف دے او ترنم سره وئيلے کېږى نو په يوه مصرعه کښې د يوې چپې کموت زياتوالے هم زغمى ـ اردو کښې د شاعرانو او نقادانو ډله د يو مخصوص وزن په تعين زور لږوى او وائى د ماهې اولنۍ او اخرنۍ مصرعه به برابر وى خو منځنۍ مصرعه به دوه چپې کمه وى خو اولسې ماهې د منځنۍ مصرعې کموت د فنى ضابطې په طور نه شى موندلے ـ کله درې واړه برابر وى او کله په درې واړو مصرعو کښې يوه مصرعه يوه چپه کمه يا زياته وى خو مخصوص اهنګ ته برابروى ـ په پنجابۍ او نورو ژبو د ماهې وړمبۍ مصرعې دنورو دواړو مصرعو سره څۀ معنوى تعلق نۀ وى په اوله مصرعه کښې قافې برابرؤلو د پاره هسې يوه عامه او خوند ناکه خبره ادا کولے شى لکه دا کوکه:

تکه سپينه کونتره ده
د بېلتون دِ زما زړۀ کښې
پرته بل شان له وېره ده

اصل ماهيا ورستنۍ دواړه مصرعې وى ـ خوکله چې درې واړه مصرعې په خپلو کښې معنوى ټرون لرى خوند يې نور زيات شى لکه دا کوکه:

يو ساعت مې قرار نشتے
ستا د هجر له زندانه
چرته لار د فرار نشتے

داقبال خان ټولې کوکې په درې واړو مصرعو کښې د موضوع وحدت لرى او ځکه زيات خوند پېدا کوى ـ

د کوکې د مخصوص هئيت او خارجى خدوخال پابندۍ سره سره ددې د داخلى اوصافو پوهېدنه او نظر کښې ساتنه ضرورى ده ـ ددې د موضوعاتو دُنيا د ټپې په شان وسيع ده خو دا اظهار طرز يې منفرد او اهنګ يې مخصوص دے په دې کښې د زمانو زمانو د عشق نفسيات، اولسى دانش، فکر او فلسفه د ساده باده خلق ارمانونه، ارزوګانې، ګېلې، فريادونه او نور ډېر څۀ رانغتى پراتۀ دى اقبال خان ددې باطنى اوصافو پوره پوره حق ادا کړے دے ـ بلکې د پښتو په حواله پکښې يې څۀ ښکلې اضافې هم کړې دى ځنې داسې څيزونه، موسمونه، روايتونه چې پنجاب او پنجابۍ سره يې څۀ تعلق نيشته هم په کوکه کښې د پنجابى ماهې روايتى او کلاسيکى خوږلت سره يې بيان کړى دى او د پنجاب د خاورې هاغه څيزونه او رسمونه يې ذکر کړى دى چې پښتو او پښتنو سره تعلق لرى د اقبال ځنې لفظونه، تشبيهات او تلميحات ډېر بليغ او جامع دى، يوه کوکه کښې وائى:

ماله ښار نه بنګړى راوړه
تشې لېچې اشنا ګرځوم
هم ګل کړى منګى راوړه

خپلو تشو ليچو له بنګړى غوښتل څۀ نوې خبره نۀ ده او ګل کړى منګى غوښتل هم څۀ زياته خوندوره مطالبه نۀ ښکارى خو اقبال خان دا خبره د خپلې علاقې د ثقافتى ژوند په حواله کړې ده ـ ګل کړى منګى سره د هزارې دهندکو ويونکو قبيلو دوادۀ يورسم ...بير ګهړه... تړلے دے دغه رسم د هزارې په ځنو پښتنو سيمو کښې هم رائج دے په دې رسم کښې د وادۀ د هلک خويندې او د کلى نورې جينکۍ يو وړوکے ښائسته منګے راواخلى ښه کشيده کړے رومال پرې واچوى په سندرو سندرو ګودر يا چينې ته ورشى منګے د اوبو ډک کړى او په سندرو سندرو بيرته کور ته راشى دغه منګے د کلى د جومات په کوهى کښې واړوى او يا يې دکور په خوا کښې په شنه ګياه واړوى وير يا بير په هندکو کښې ورور ته او په دغه نسبت دې رسم ته بير ګهړۍ يعنى د ورور منګے ډکول وائى په پنجاب کښې دغه رسم ته ګهړولى بهرنا وائيلے شى ـ دا د وادۀ يو ډېر زوړ رسم دے د هړپه او موهنجوډړو د تهذيب نه هم مخکښې ددې د موجودګۍ درک لږېدلے دے ددغه تهذيب نه مخکښې دلته منډا قبيله اباده وه ددې قبيلې د وادۀ په رسمونو کښې يو رسم دا آو يعنى د منګى ډکولو په نوم موجود وۀ کم و زياته پنځه زره کاله پخوانے د منډا قبيلې دا رسم پنجاب ته د هزارې هندکو ويونکو قبيلو ته او د هغوى د ځنې پښتنو ته منتقل شو د بير ګړۍ ځان له سندرې دى او په پښتو کښې جينکو ورسره ځان له سندرې جوړې کړې دى ـ اقبال هم دغه رسم ادا کولو دپاره ګل کړے منګے غواړى ـ دپښتو په سؤنو ټپو او سندرو کښې د منګى ذکر ګڼو صورتونو کښې شوے دے خو ...ماله منګے راؤړه... په خپل شاه پروت دغه رسم ته اشاره ده ـ د اقبال خان ځنې کوکې دغسې خپل مخصوص ثقافتى پسِ منظر لرى ځنې لفظونه، متلونه، ښېرې او دعاګانې خپل مقامى رنګ لرى ـ دچېتر موسم کښې پير بابا له تلل، تور غر کښې نمېر ګل کېدۀ، زړۀ کښې سورمل سوغېدۀ او برغې مېښې مړې کېدل کۀ عامو پښتنو د پاره ناشنانۀ هم وى خو يو رنګ او خوند لرى دټپې په شان په کوکه کښې هم اشاريت او رمزيت بنيادى او ضروى عناصر دى پښتو اشاره، کنايه، رمز او طنز هغه په سماجى ژوند کښې وى او کۀ په شعرو ادب د نورو ژبو نه زيات بليغ، ذومعنى او همه ګير وى ـ د اقبال خان په کُوکُو کښې طنز، رمز، اشاره او کنايه خپلو تهذيبى او ثقافتى خصوصياتو سره موندے شى او ځکه دا د پښتو مزاج او ثقافت ته زياتې نزدې دى ـ اقبال پُرګو شاعر دے هغه په نورو ګڼو صنفونو کښې شعر کوى او ورسره سره واړۀ واړۀ او اولسى خيالونه په کوکه کښې نظم کوى ـ هغه کوکه په مزه مزه ليکى ـ د هائيکو او کوکې غوندې دا واړۀ صنفونه ځنې شاعران د تک بندۍ او قافيه بندۍ په شغل کښې را ګېر کړى چې هيله يې يو خيال زړۀ کښې راوګرځى نو زر يې منظوم کړى چې نوې قافيه برابر شى نو زر يې فټ کړى چې هغه څۀ معقول تخليقى جواز هم نۀ لرى ـ او دا شان ځنې صنفونه د شاعرانو د تادۍ په سبب غېر سنجيده فکرى ماحول ته راؤځى ـ دکوم شاعر تخليقى قوت په مياشتو غزل او نظم نۀ تخليق کوى هغه په هفته نيمه کښې پنځوس شپېته هائيکو څنګه تخليق کوى او کۀ کوى نو کوم معيار غزل او نظم ته نۀ شى ور کولے نو دې وړوکو صنفونه ته به څنګه ورکړى؟

کۀ مونږ ددې خيالونو نظم کؤلوله پاره ددې وړکو صنفونو انتخاب به کؤو نو زياتے به کوو ـ کوکه هاغه شاعر کاميابۍ سره ليکى چۀ ماهيا يې خپل اهنګ سره په شعور کښې پرته وى ـ صرف درې مصرعې ليکل کوکه نۀ ده بلکې د کوکې په اهنګ کښې درې مصرعې ليکل کوکه ده ـ اقبال خان دغه صنف ددې د مخصوص فنى فکرى غوښتنو سره پښتو ته اړولے دے دا د پښتو او محمد اقبال خان د صلاحيت ثبوت دےـ

ډاکټر اسماعيل ګوهر

اووم اپرېل ٢٠٠٦ء

بفه هزاره

کُوکې

نه خاني نه شاهي غواړم
د کونينو سرداره لۀ تا
ستا د در خاکروبي غواړم

هم طهٰ هم يٰس تۀ يې
سروري د دنيا ستا ده
اولين آخرين تۀ يې

نعت ليکل کار اسان نۀ دے
څۀ الفاظ چې دنيا کښې دي
يو لائق ستا د شان نۀ دے

د ښائيست دې مثال ورکړم
چې پيدا ستا لۀ مخه ده
څومره ښکلے به خيال ورکړم

مدينې ته چې ځې باده
زړۀ مې ډېر ناقراره دے
دغه عرض به مې وړې باده

مدينې ته راتلل غوارم
خپل حضور ته مې وباله
سترګې اوس سړول غواړم

مينه څۀ دي اورونه دي
چې د اور سره لوبې کؤي
ليوني هغه زړونه دي

څو لمحې د قربت راکړه
لا ختلې ځواني ده د يار
مرګه دومره مهلت راکړه

پۀ هر خيال کښې مې تۀ ګرځې
داسې وګڼه ياره زما
چې پکښې مې د زړۀ ګرځې

د کټ سر کله پښو له ځم
شپه د هجر مې مات مات کړي
سحر بيا غم د وړو له ځم

چې د شپې کټ ته خيژمه
دنينې غوندې هجر کښې
لکه تود بټ ته خيژمه

نه مې خوب آرام شته دے
ستا د هجر دوزخ کښې زما
نه سحر نه ماښام شته دے

د مرغو آوازونه دي
ستا وعدې يادوي تاته
پسرلے دے ګلونه دي

محبت ماله څۀ راکړل
مدام اوښکې په سترګو کښې
څۀ داغونه په زړۀ راکړل

محبت کښې مې لار نۀ وځي
چې په زړۀ کښې زما مات دے
په هيڅ شان هغه خار نۀ وځي

نۀ وريځ نۀ باران راځي
څۀ سپيرۀ کال د بره شو
نۀ زما خوږ جانان راځي

په بلۍ مې کارغه شوري
د راتلو دې اميد نيشتے
بې ګناه زما زړۀ زوري

ښکلے يار مې لا ست غواړي
زندګي مې ترې زار کړله
څنګه نور محبت غواړي

تکه سپينه کونتره ده
د بيلتون دې زما زړۀ کښې
پرته بل شان ويره ده

جوړې ستا به ګُذران کيږي
ستا په هجر کښې يار زما
څۀ ناشنا چل په ځان کيږي

يو زياتے به مې يار وکړي
بل منت به لۀ ما غواړي
څوک به څو داسې کار وکري

اخستو ته مې ساه پريږده
د يار غمه قربان شم لۀ تا
کله کله خو ما پرېږده

محبت کښې توکل ښۀ دے
رنځېدو نه د ټول عمر
اشنا مرګ د يو ځل ښۀ دے

يو ساعت مې قرار نيشتے
ستا د هجر له زندانه
چرته لار د فرار نيشتے

اوس په دوؤ کښې يوه وکړه
يا د ورور پلار عزت پاله
يا د تلو حوصله وکړه

په انګڼ کښې د کور ګرځي
هيڅ خبر مې په حال نۀ شوه
چې په زړۀ کښې مې اور ګرځي

ښۀ شوه دا چې شوې تۀ صبر
نور به څۀ کيږي مړ به شم
چرې نۀ شومه زۀ صبر

حالات مخکښې نه نور ګران شو
ما اؤ تا چې ليدل دواړو
آ خوبونه زموږ وران شو

ما به نور کړې مجنون داسې
يا انکار يا اقرار وکړه
نۀ تېريږي ژوندون داسې

کوم وطن کښې مې يار اوسي
باده لږ يې خبر راوړه
زړۀ مې ډېر ناقرار اوسي

ژوند مې عشق کښې خراب تېر شو
ستا وصال مې نصيب نۀ شو
په مثال د عذاب تېر شو

نۀ پوهېږم چې څۀ اوکړم
زۀ د خلقو رضا اوکړم
کۀ رضا خپل د زړۀ اوکړم

لکه هاړ کښې ولې اوچې
ستا د هجر محنت کښې زما
چرته نۀ شوې خولې اوچې

نۀ پوهېږم چې څۀ غواړي
هغه لار مې سهي نۀ کړه
راسره چې پرې تلۀ غواړي

نن مې زړۀ حد نه ډېر تنګ دے
ما ليدلے د يار په مخ
څۀ بدل څۀ بدل رنګ دے

چې مئين شوم هلک وومه
لا نيمزالے ترې خلاص نۀ يم
څومره دې رنځ ته کلک وومه

بې همته به وۀ نۀ شي
حال بٌدليږي د هغه خلقو
چې بدلون ته ېي زرۀ اوشي

زړۀ زما دومره ډېر خوږ کړه
چې هر غږ زما کُوکه شي
لۀ کڼې ځنې هېر خوږ کړه

ياره ستا به تېريږي وخت
مجبوري ده زما ياره
چې زما نۀ تېريږي وخت

کۀ خالي مې لاسونه دي
نور لۀ خدايه هيڅ نۀ غواړم
ماله بس ستا يادونه دي

ژونده دومره وفا وکړه
چې د يار په ديدن موړ شم
بيا دې خپله رضا وکړه

لکه ستا او زما مينه
دومره ډېره کېدے نۀ شي
په دنيا د بل چا مينه

اباسين په چپو درومي
د ځوانۍ په نشه مسته
په غورځنګ په نشو درومي

په هيڅ بند نۀ پوهېږمه
عاشقي عجيبه رنځ دے
نۀ ترې مرم نۀ رغېږمه

بې ګناه شو اشنا خفه
داسې لږي په ما باندې
لکه ټوله دنيا خفه

اوبۀ چړ نه په شور دانګي
چې مې څومره نزدې راشي
هومره زړۀ مې په زور دانګي

لکه ګل د ګلاب ښائسته
په مخونو کښې مې مخ د يار
په مثال د آفتاب ښائسته

لکه زړۀ چې کړو تا صبر
هغه چل ماته وښايه
چې دا زړۀ شي زما صبر

ماله خپل محبت راکړه
ليونتوب کښې مثال شمه
دومره غم کښې شدت راکړه

دنيا څۀ ده غمونه دي
چې سرشار ستا په مينه کښې دي
په قرار هغه زړونه دي

په چمن کښې بهار راغے
خوند به زيات يو په دؤه کاندي
ورسره کۀ مې يار راغے

سرۀ غرمه د چينار سيورے
مئين زړۀ مې په هر حال کښې
رانه غواړي د يار سيورے

د مئينو کمے نشتے
چې نظر ګېر چاپېره وهم
زيات لۀ ما ليونے نيشتے

عشق کښې زړۀ چې زما خوږ دے
کۀ څوک وائي دروغ وائي
په دنيا د بل چا خوږ دے

غرۀ په سر سر نرۍ لار ده
ستا په هجر کښې يار زما
زندګي په اوګو بار ده

وولې وونه په څنګ د ګودر
زما خدايه ليلا راولې
ځي تېريږي پيکه مازيګر

په دېوال د انګُور څانګې
باغ کښې پېعلې په ټال باندې
په مزه په مزه زانګې

د غرۀ سر يا د سين غاړه
بل هيڅ څوک هلته نۀ وے څوک
يک يوازې وې مونږ دواړه

ځه سپوږمۍ شه پناه غر نه
د لېلا مې راتلل ګران کړې
نوې نۀ شې لۀ بيا سر نه

خورې زلفې ماران ساتي
جمع څنګه خاطر شي زما
چې هر وخت يې پريشان ساتي

ستا ديدن له بهانه نيشتے
پخوا خلق ساده وۀ ډېر
اوس هغه زمانه نيشتے

پشکال کښې اچر ووري
کال و سر مې دا ستا غم کښې
ګوره سترګې تر تر ووري

چې ورکوټے اشنا لري
هغه ما غوندې زړۀ کښې به
غم دوچند خامخا لري

د اشنا د راتلو غږ دے
کاڼي بوتي سندرې وائ
په ټوپونو مې رګ رګ دے

لکه يار چې زما ښې شي
د ابادې دنيا په مخ
داسې څوک به د چا ښې شي ؟

نرے باد د خزان والوت
بړبوکۍ کښې په څېر د بڼې
لاړ د زړۀ مې ارمان والوت

لاس يې لاس کښې په ناز راکړو
ټول بندونه به مات کړمه
کۀ دې مينې آواز راکړو

راخورې کړه په ما زلفې
د دوران له غرمو ځنې
يو اسره مې دي ستا زلفې

ښکلے يار مې هغه نۀ دے
ليونتوب يې د مينې اوس
په شلمه حصه نۀ دے

عشق کښې ژوند مې برباد تېر شو
څنګه راغے اؤ څنګه لاړ
پوهه نۀ شومه باد تېر شو

وعده اوکړي اؤ را نۀ شي
د بې لوظه جانان سره
محبت دې د چا نۀ شي

مۀ منه هيڅ زما نوره
لا مې واک ياره خپل نۀ دے
مجبورۍ ته زما ګوره

نور دې مرګ ته قريب کړمه
په پوښتنه مې راشه اوس
دومره ډېر دې غريب کړمه

څومره ښکلي وختونه وُۀ
په ګاونډ لوئيدو دواړه
څۀ وېړيا ديدنونه وُۀ

د زوړ عمر قاتل عشقه
سيند کښې شلې چې مټې شي
چا موندل دے ساحل عشقه

کڼه بڼ کښې وهي کوکې
ګرانه لار د جانان کلي
نازه ځي لګوي نوکې

په رو رو دې هېرېږمه
تسلي راکوې خط کښې
ولې زۀ ښه پوهېږمه

نن مې سترګه رپيږي څۀ
يو جانان ته دې خېر وي زما
نور به ګورو چې کيږي څۀ

لويه خدايه را پيښ خېر کړې
څۀ سبب دے چې خوب نۀ راځي
د اشنا مې ژوندون ډېر کړې

بيا ديدن له د يار ځمه
د زړۀ اور پرې تازه ساتم
نور راؤړو له انګار ځمه

کۀ پټکے دې د پلار ګران دے
پۀ ژوندون څۀ باور نيشتے
دومره ډېر انتظار ګران دے

يا د زړۀ مې بورجل وران شو
يا د لاسه د خپلو بچو
ښکلے ښار د کابل وران شو

څوک مې يار له خبر يوسئ
تر راتلو به دې يم يا کۀ نه
دا پېغام مختصر يوسئ

په هر خيال کښې مې تۀ ګرځې
داسې وګنه يار زما
چې پکښې مې د زړۀ ګرځې

د اسُو په غرمو سوزي
برغې مېښې يې د پلار مړې شه
زړۀ زما په لمبو سوزي

مرګه ويره مې دا کيږي
وړاندې وروستو به مونږ کاندې
نوره خس کۀ زما کيږي

په پټي کښې شړشم آڼئ
نا خبره خبره نه ده چې
ورسره زړونه سم آڼئ

ځي تېريږي به دا سختې
چې دا تۀ هم سفر يې زما
هيڅ پرواه نيشتے بيا لختې

کۀ مې تللې ځواني راشي
عقله ستا به وانۀ ورمه بيا
عشق کښې ﻻ دې ګراني راشي

نيمه شپه کښې ليلا راشه
ور به لرې پرېږدم درته
د موزي نه په غلا راشه

شين اسمان د چېتر موسم
ځه چې ځو د بونېر غوث له
چرته تېر به شي زر موسم

شين څادر د بخمل خور دے
يار ټپه مې د تللو کؤي
پسرلے راته سُور اور دے

نا ناڅاپه په بام راغله
څوارلسمه خو نۀ وه چې
سپوږمۍ خپل په مقام راغله

خپل ښائېست کۀ ليدل غواړې
زما سترګو کښې مۀ ګوره
بيا به آئين ماتول غواړې

په تور غر کښې نمېر ګُل شُو
د مستۍ نه شُو ډک زړونه
پېغلو سترګو کښې زيات مُل شُو

اننګي يې موسکيږي اوس
په معنٰى د يارۍ باندې
زما خيال دے پوهيږي اوس

نرے باد د سپرلي لږي
نن صبا د بلبلو سېل
په هر پوله پټي لږي

څۀ سړې پلوشې د سپوږمۍ
په کوټه باندې کټ سم کړي
غريب واخلي مزې د سپوږمي

اميري کۀ ښائيسته ژوند دے
څوک زمانه تپوس اوکړئ
غريبۍ کښې هم خپل خوند دے

ليوني ته خپل ځان هيچ دے
عاشقۍ کړم امير دومره
داسې ماته جهان هيچ دے

په دروغو دې ډېر لاړم
ستنيدۀ مې اشنا ګران شو
دومره ډېر حد نه تېر لاړم

اوس زغمل دې ستم ګران شو
چرت مخ سر انغاړمه ځم
اوسېدۀ دې په چم ګران شو

ستا په کلي کښې څۀ دي نور
چې دا ستا سترګې لرې کړې
زما څۀ لوې واړۀ دي نور

پۀ اوبو کۀ مهے موړ شي
ستا د مينې انګار به هم
زما زړۀ کښې اشنا سوړ شي

لکه سيند کښې مهے تږے
د وصال په وصال کښې دې
هسې زړۀ دے زما اوګے

ماله ښار نه بنګړي راؤړه
تشې لېچې اشنا ګرځؤم
هم ګل کړي منګي راؤړه

کۀ هر څو راته سم ګوري
هغه سترګې دې خاورې شي
چې لالي ته مې کم ګوري

دراتلو ورته نۀ وائيم
ګورم دا ځل چې څۀ چل کؤي
په صلاح درته زړۀ وائيم

چې په زړۀ کښې زما څۀ دي
نه زما نه بيان سم شو
نه پري پوې شو اشنا څۀ دي

سړې يخې اوبۀ د چينې
چې نلونه په کور کور شو
سؤزوي د مئينو سينې

واؤره ووري کنداؤ بند شو
هيڅ خبر مې د يار نيستے
په لمبو کښې زما ژوند شو

ياري ګرانه د بل کلي
هر سړے په صبا باندې
ښۀ پوهيږي د خپل کلي

په تپوس کۀ زما راشي
په دعوه باندې وائيم چې
تللے ساه به مې بيا راشي

نه د ژوند په حساب پوې شوم
نه د يار په مطلب باندې
زۀ غبي يو اعراب پوې شوم

هغه ما چې غمخور ګڼۀ
هميشه راله غم ګوري
دے څۀ نور ما څۀ نور ګڼۀ

يو مې زړۀ ما يو ځل ورکړو
حق حيران کړم هغو خلقو
چې هر چاله يې بيل ورکړو

نه دې خط نه خبر راغے
خوشحاليږي دې نور خلق
زما څۀ کۀ اختر راغے

ما سره کۀ څانګونه وے
ما په غېږ کښې به واخستے
ټکانه به مو غرونه وے

دغه ستا د راتلو لارې
نورو خلق له لارې دي
ماته سپينو د سرو لارې

کۀ هر څو وې ګيلې زياتې
د اشنا په راتلو باندې
زړۀ کښې وې زړۀ کښې شوې پاتې

ډېر الوتي بادونه دي
خو د کلي چينار باندې
ليک زمونږ ﻻ نومونه دي

اوسنۍ څۀ اخترې دي
نه څوک ټالٰ نه مېله لږي
نۀ د جونو سندرې دي

ورک دې جېټ شي چې بيا راځي
په غرمو به ګوډيا کؤې تۀ
ساه پوټي به په ما راځي

ستا په مينه کۀ بل ګوري
شي ړندې دې زما سترګې
په تيارو کښې دې تل ګوري

يو وعده دې وفا نۀ شوه
زندګي په خلاصي شوه زما
لا دې خلاصه جفا نۀ شوه

په چنه کښې ښکالو وه څۀ
خوشحالۍ نه مې زړۀ ټوپ کړو
جوړې پور په کالو راغله

په نصيب کښې مې غم ليک دے
زۀ کۀ ډېر ستا وصال غواړم
ولې څۀ وکړم کم ليک دے

لږېدلے په غر اور دے
کۀ دې ايښے جبين باندې
مشکي خال د رنجو تور دے

څوک په عشق کښې همراز کړمه
په دنيا مې باور نيشتے
قيصه چاته اغاز کړمه

ستا د چل ول عادت نۀ ځي
ولې څۀ وکړم زړۀ سره
چې ترې ستا محبت نۀ ځي

زړۀ مې خوږ خوږ خوږيږي تل
پکښې ستا د يارۍ سُورمل
خوږه ياره سوغيږي تل

ستا يادونه خوبونه شول
خامخا به راتلې خوب کښې
اوس نېټې دې کلونه شول

هرې لارې له سل لارې
کۀ دا ستا زړۀ خپل غواړي
ګرانې نۀ دي ايستل لارې

د رحيم نه رحمان اخلم
زۀ چې ويښ شم سحر سحر
اول نوم د جانان اخلم

مينه څوک وائ اسان کار دے
په صراط تېريدل غواړي
ماشوړې نه هم وران کار دے

عاشقي ده بلا خلقه
چې يې سيورے په چا وشي
روغ ليدلے دے چا خلقه ؟

څۀ بې خونده سپرلے تېر شو
يار د مينې مې رانغے
له مرۍ مې ازغے تېر شو

اوس چې څۀ کؤې تۀ کؤه
زما وس دس کښې هيڅ نيشتے
تۀ رضا خپل د زړۀ کؤه

هسې شان دې تنها کړمه
لکه زاڼه له سېل دې
توره شپه کښې جدا کړمه

لکه تۀ شوې لۀ ما صبر
هسې شان زۀ لۀ تانه شوې
په پخه بې وفا صبر

په ژړا په ژړا باندې
دواړه سترګې مې سپينې شوې
هيڅ اثر نۀ شي تا باندې

هر شپه مې په اور کښې ده
نۀ منم چې د هجر نه
زياته سخته په ګور کښې ده

چې ساتلے مې شاه نۀ شي
يار کۀ ډېر قسمونه خوري
خو باور پرې زما نۀ شي

آخستو ته مې ساه پرېږده
د يار غمه په وار راځه
لږ روزګار ته هم ما پرېږده

تورې تورې وريځې دي
خوند به زيات شي کۀ تۀ راشې
څۀ نشه نشه ورځې دي

لکه ستا د خولې خوشبو
يو عطار به کشيد نۀ کا
هسې رنګ د مزې خوشبو

راغلې بيا د ګوچو ورځې
مستې جونه خوشحاله دي
د زلمو د مزو ورځې

هغه يار مې خبر نۀ دے
داسې درد به د عشق نه وي
چې مې تېر په جيګر نۀ دے

اکثر شپو کښې مې خوب ورک شي
باور نشتے چې ټول عمر
دا د عشق لېونتوب ورک شي

ما په غېږ کښې اودۀ کړه لږ
تل څپړې د وخت خورمه
دلاسه راله زړۀ کړه لږ

هغه وخت چې ستا ياد راشي
په کنډر کنډر سترګو کښې
يو جنت ښار اباد راشي

هائ افسوس هائ ارمان خدايه
نور دې هر څۀ راکړي دي
رادې نۀ کړو جانان خدايه

مازيګر ده ګودر غاړه
چې راجمع پرې جونه شي
يادوي مونږ اکثر دواره

کۀ راتلل په دنيا بيا وے
تۀ يقين په خداې وکړه
انتخاب به زما بيا وے

مرګه دومره مې کار وکړه
وړاندې ورستو مو نۀ کاندې
تۀ بېشکه تلوار وکړه

ژونده دومره وفا وکړه
چې په مينه د يار موړ شم
بيا دې خپله رضا وکړه

دنيا خوري د ژوندون فکر
ما سره دے جانانه زما
په اخر د بيلتون فکر

الول د باران شيبې
ستا د ياد مې په زړۀ ووري
شپه او ورځ هسې شان شيبې

لکه ژرنده وړيږي ځي
په مثال د دانو خلق
وار په هر چا تېريږي ځي

چې موسم د سپرلي راشي
ورسره ستا يادونه هم
رنګا رنګ لېوني راشي

سرۀ لاسونه اخپې ګرځي
زما قتل نه ورستو هم
څۀ ډاډه په مزې ګرځي

پشکال دے ګرمي ډېره
د شيبې غوندې راشه اوس
زړۀ مې زغم کړه سختي ډېره

څوک په حال مې خبر نۀ دے
چې په زړۀ مې تېريږي څۀ
لاس زما د دلبر څۀ دے

تورڼکې فرياد مۀ کړه
هيله سترګه مې پټه شوه
رقابت او عناد مۀ کړه

يار ته وائيې چې زر راځي
بس دے ساه په وتو شۀ زما
يو غوټه ده اکثر راځي

په اسمان کښې سپوږمۍ ستوري
رقيبان شي زما واړه
ښکلي مخ ته چې ستا ګوري

اشنا زړۀ نه مې هېر نۀ کړې
دغه شتۀ غم مې ښۀ ډېر دے
نور لۀ دې نه هم ډېر نۀ کړې

مينې دا دې احسان کم دے
زړۀ زما ډک له سوزه شۀ
هره کُوکه مې غم غم دے

د ديدن دې قحطي راغله
لا مې زړۀ ورته جوړ نۀ وۀ
چې په منډه دستي راغله

اوس په ويخه خو نۀ راځي
دا پۀ ما دې احسان کم دې
چې پۀ خوب کښې مې تۀ راځې

لکه موم ويلي کېږمه
دومره ما وته ووايه
داسې ستا هم يادېږمه

د غمونو نه خلاص نۀ شوم
په قلاره مې نۀ پرېږدي
ستا يادونونه خلاص نۀ شوم

لۀ حالاتو چې تنګ شمه
لاس په بل چا مې نۀ رسي
ځان سره خپل په جنګ شمه

د اشنا بې وفا خاورې
هله پوې شوم په تا باندې
چې ژوندون شو زما خاورې

په کوڅه دې تېرېږمه
يو نظر دې ليدل غواړم
په بهانه رو رو کېږمه

د هجران په لمبو سوزم
يار زما د چينار سيورے
زۀ د هاړ په غرمو سوزم

بې نېټې څوک اشنا نۀ مري
ګني مړ به پخوا وے زۀ
څوک د غمه د چا نۀ مري

د هر خيال مې محور ته يې
دا دنيا کۀ هر څۀ وائي
زما زړۀ او ځيګر ته يې

ستا به هېر کۀ به ياد يمه
ستا لۀ رنګه خو نۀ ښکاري
لکه زۀ چې برباد يمه

اوس لۀ مانه صنم تختي
کوم ګناه داسې ما وکړو
چې لۀ سیوري مې هم تختي

هيڅ اختيار مې په ځان نۀ وۀ
چې په ور کښې مې وليدې
بيا د تللو مې توان نۀ وۀ

خپل ګناه هم پۀ ما تپي
دا د ښکلو عادت زوړ دے
خپل ګناه په بل چا تپي

ياره ستا د پښتو نۀ يم
طبيبانو جواب راکړو
راشه زۀ د درتلو نۀ يم

اميدونه ختميږي ځي
الودع ياره خوب راغے
زما سترګې پټيږي ځي

رخصتي له زما راشه
واپسي مې راتلۀ نيشتے
اخر وار دے اشنا راشه

چې دې څوک خريدار نۀ وۀ
يو سړے به ياديږي ستا
چې يې مينه بېوپار نۀ وۀ

نۀ څۀ لار نۀ رواج شته دے
بې لۀ مرګه د زړۀ درده
بل دې کله علاج شته دے

په کفن کښې مې مخ ګوري
ګوذار خپل د غمزې تورې
په ځيګر کښې مې خخ ګوري

تا پسې مې نظر چورلي
نۀ پوهېږم دنيا چورلي
کۀ مې تا پسې سر چورلي

آئينه کۀ کتل غواړې
زما کُوکې په لاس واخله
آفرين به وئيل غواړې

زلزله باندې وران کلے
بس يو څو ورځې مخکښې وۀ
څومره ښکلے ودان کلے

ستا زما د نيکونو کور
په لمحو کښې ډېرے جوړ شو
د بچپن د يادونو کور

چې کنډر کنډر کلے دے
کډه څنګه ترې اوتړم
دا مې زړۀ ځيګر کلے دے

لاس په سترګو اېږدمه ځم
زلزلې ستا د لاسه زۀ
جانان کلے پرېږدمه ځم

مونږ بچي ددې غرونو يُو
کۀ هر څو قهرېدلي دي
مونږ عادت د قهرونو يُو

وران د خوارو کورونه شول
چې پوهېدل يې په چل باندې
د هغوئي اخترونه شول

زلزله باندې څان لاړو
خو خفه ډېر په دې يمه
په امداد مې ايمان لاړو

د قيامت منظرونه وۀ
هر خوا ړوړې بشاړې وې
ځان ځاني وه ځانونه ؤۀ

پۀ ژړا باندې څۀ مومې
چې دې زمکې خوړلي دي
آِ،ياران دې اوس نۀ مومې

شکرې

نخترہ
ځانګې د ځوانۍ نشہ کښې
صبا بہ ځې لہ سرہ

شغا دہ
د اوړی پہ غرمہ کښې
دا زما د ملک ښکلا دہ

یارہ
مالہ بنګړی راوړہ چې
واپس راځې لہ ښارہ

بارانہ
پہ شړق باندې ورېږہ چې
نن پاتې شې جانانہ

مرمہ
یار مې خبر نہ شو
ډک زړګے ګور تہ وړمہ

مرګہ
وېرہ د بېلتون دہ ګنی
نۂ مې سوزی سترګہ

اقرار یم
ھرہ سزا راکہ ستا
د مینې ګناہ ګار یم

کاغې
مۂ نارې وھہ پہ بلۍ
دروغ وائې مردارې

تورتمہ
سترګې پټومہ د جانان
دیدن لہ ځمہ

لاسونہ
سرۂ کہ پہ نکریزو
د اختر مېلې لہ ځونہ

اورہ
یو ځل مې ستی کہ
نور مې پاتې نۂ شو زورہ

غمہ
راکړے یې جانان مالہ
قربان قربان دې شمہ

بې بندہ
خداې دې ھیڅوک نۂ کړی
لکہ زۂ شومہ پہ ژوندہ

نۂ ځی
یار د ماشوم والی خوی
کلہ بہ پہ څۂ ځی

ښہ شوہ
سکوټ جواب دې راکۂ
دائمی تبہ مې خورہ شوہ

جانانہ
مرګ تہ دې نیزدې کړم
لاس دې واخستل لہ مانہ

درد دے
ساتلے مې سمبال دے چې
راکړے یار بې درد دے

تورې
چاتہ بہ ښکارېږې تورہ
زما د سپوږمۍ خورې

قسم دے
غم کہ مې پہ زړۂ دے
ھغہ غم مې د صنم دے

ژاړی
زړۂ نادان مې ھر وختې
دیدن د جانان غواړی

پلاره
زۀ مېلمنه ستا د کور
د څو ورځو د پاره

مورې
سر راله چونټي کړه
دواړه سرګې مې کړه تورې

خورې
زما په غم شريکې
زړۀ کښې سړيکې مې څۀ نورې

وروره
ساتم به ستا شمله هسکه
پاکه لۀ پېغوره

ژاړه
تۀ چې پرې مئين وې زړۀ
ستا له چمه لا ړه

بيلتونه
مۀ راکؤه نور په زړۀ
ژور ژور زخمونه

مرګه
نه لۀ چا شرمېګې
نه دې سوزي لۀ چا سترګه

اوښکې
توې مې په جولو کړې
د بې قدره يار په مخکښې

چالاکې
اوښکو نه خالي نۀ شوې
زما سترګې نمناکې

ارمان دے
څۀ به وکړم زۀ چې
کم همته مې جانان دے

جانانه
ورک دې هغه ژوندشي
کۀ پېړۍ شي بې لۀ تانه

يار مې
کله به خلاصيږي
دعمرونو انتظار مې

ځمه
ځم د اشنا کلي ته
تازه زخم راوړمه

ياده
اشنا مې ده ساتلې
د زړګي دُنيا اباده

کونترې
راوړه د آشنا خبر
ټپ وهه وزرې

ويښ يم
څنګه به اودۀ شم
چې دعشق په بلا پيښ يم

ماښام دے
رااوخېژه سپوږمۍ په غر
خالي خالي دې بام ډے

فصلونه
موسم چې د سپرلي راشي
تازه مې شي زخمونه

قلم دے
ليکلے دمئين نصيب کښې
خدايه څوره غم دے

اباسيينه
ستا به څۀ چپې وي
ستا نه زياته مې ده مينه

عالمه
څوک هم خبر نۀ شو
دا زما د زړۀ لۀ غمه

صبا دے
خلق راويخيږي
دمئينو مونځ قضا دے

بهار دے
راوړه ډک جامونه ساقي
راغلےښکلے يار دے

طمع
بله م په زړۀ کښې ده
مينه لکه شمع

دريابه
ډوب شوم خو معلوم نۀ شوې
د يار د زړۀ پايابه

بلبلې
شروعو دې کړې په نيمه شپه
بيا دغم غزلې

واؤرې
ولې مې فرياد د خوږو
سنګدله ياره ناؤرې

مرمه
د يار دومره غمونه چې
بيګاه صبا به خورمه

وطنه
ستا اولاد پخپله کړه
ستا څهره پمنه

کابله
څو به يې په وينو سور
لار وګوره بله

انقلابه
هسې خلاصے نشته دے
لۀ دے نظام خرابه

قيامت دے
يار چې جدا کيږي خدايه
څومره سخت ساعت دے

خوريږي
ستا زلفې دلۍ دلۍ
زما په زړۀ وريږي

فکره
غافل دې يو ګهړۍ نۀ شم
زۀ د يار له ذکره

نادانه
مينه د نادان سره
ده هر يو کارنه ګرانه

ماشومه
کړې ستا رضا مې نۀ ده
وايه کومه کومه

څانګې
نرۍ مله دې ماتيږي

د زلفينو لۀ بار زانګې

خطا شوم
څۀ سپيرۀ ساعت وۀ
چې مئين پۀ بې وفا شوم

اختره
هډو مۀ راځه
کۀ راوستے نۀ شې دلبره

د چا دے
زۀ پرې خبر نۀ يم
خو خفه رانه اشنا دے

رضا شه
يؤ ځله بيا هغه شان
پۀ دنګې بلۍ راشه

چرګه
تا ولې نعرې کړې
زما اوس پټيږي سترګه

هېر شه
و د زهرو ګوټه
دمرۍ نه مې ځه تېرشه

غم دے
وې خوړم پکښې پکښې
ښکاره صورت مې سم دے

دېواله
پرېوځې چې اشنا مې په
اسانه راځي ماله

چيناره
چا وعده پوره کړله
چا بدله کړه لاره

کولا لې
سپک منګوټے ګل کړه
مله نرۍ ده د ملالې

ګُودره
نۀ ښکاري په سېل کښې نن
هغه سپينه کونتره

خيالونه
ډېر کۀ اخوا ديخوا کړم
راشي ستا يادونه

مرمه
مخ مې په کفن کښې
ورته مۀ ښايئ عالمه

ځمه
بيا به بې وفا کلي ته
چرته نۀ راځمه

بس دے
اشنا مې لۀ وفا نۀ کړه
کړے مې پرې وس دے

پښتو ده
زمونږ په سيمه مينه خلقه
لوبه د تېرو ده

يادېږې
تانه به زۀ هېر يم خو
زمانه نۀ هېرېږې

نېستۍ
زړۀ دې راله تورکړو
لۀ دې هسې زندګۍ

مسافره
بيا په خوشحالو وطن ته
راشه دزړۀ سره

وطنه
هله قدر راعے چې
پردېس کښې شوه مشتنه

خوبونه
ټول رېزه رېزه شو
ستا په يو ګوذار بيلتونه

روغه
ستازما ممکن نۀ ده
اشنا اوس په دروغه

راشه
توره ډهال مې کېخودل
اشنا بس دے په خولا شه

لونګ دے
زمونږه دپردوپه مفاداتو
ځان کښې جنګ دے

تالان دے
وطنه نۀ پوهېږم چې
څنګه کار روان دے

ګلونه
بيا پسرلے راغے
سپړدے کيږي مې زخمونه

باده
نۀ راځي خبر داشنا
زړۀ مې دے ناښاده

بېرې
څنګ دبې غمۍهغه
شپې ورځې کړمه هېرې

مماڼې
سم د ماسپخينه په
ګودرلږي نن زاڼې

وران کۀ
ستانه ورستونه مې څوک
دلبر نۀ مې جانان کۀ

خوبونه
ښه دي چې بې وېرې
پکښې وشي ديدنونه

بهاره
په ما دې څۀ احسان دے
چې راځې بغېر له ياره

اختره
څوک دےچې به ما او تا
په خولا کۀ مراوره