مرزا خان انصاري
په پښتانۀ شعراء کښې عبدالحئ حبيبي د مرزا خان اصلي نوم فتح خان قام يوسفزے او استوګنې مقام تيراه ښودلي دي،تاريخ پيدائش نۀ دے معلوم او وفات ئې ۱۰۴۰ ه ليکي۔
خو د جديد تحقيق مطابق د مرزا خان انصاري د پلار نوم نور الدين دے۔د بايزيد انصاري نمسے ؤ۔په قام ارمړ پښتون ؤ،تاريخ پيدائش ئې نۀ دے معلوم خو د د وفات نېټه ئې د دولت لوانړي له دې شعرونو نه معلومېږي
د دکن جنګ کښې شهيد شو خوشنود اوسه
په تاريخ د زر څلوېښت د دۀ ګذر ؤ
مرزا ښۀ عالم فاضل سړے ؤ،هغه د خپل نيکۀ مسلک خپل کړے دے،هغه خپل نيکۀ پير روښان ته د نيکۀ نه زيات د مرشد په نظر کتلي دي۔مرزا د تصوف د رموزو نه خبر سړے ؤ،هغۀ په مختلفو مدارجو ترقي کؤله تردې چې د فنا في الشيخ تر درجې ؤرسېد،ډاکټر راج ولي شاه خټک په خپل کتاب د پښتو ادبي تحريکونو کښې ليکي چې مرزا د فنا في الشيخ په درجه باندې خوښ ؤ،يا ئې ډېرو مصروفياتو لۀ کبله نوره ترقي نۀ ده کړې، د مرزا شاګرد رشيد شيخ دولت ددۀ په حقله داسې ګويا دے
مرزا ګنج رانه خپل کور اوښوده غني شوم
بيهبوده صفت به ولې د بل چا کړم
محقق وحدتي کان د تصوف ؤ
په رموز ئې په همه علم دانا کړم
ملا ارزاني په پښتو کښې د غزل شروعات ؤکړل خو ټول کلام ئې په يو لنډ بحر کښې دے،مرزا غزل ټولو بحرونو سره اشنا کړو،د دۀ په غزل باندې د دۀ عصر ته نېزدې شاعرانو داسې نظر کړے دے۔
دولت لوانړے
هيڅ افغان دۀ غوندې شعر کړے نۀ دے
په خپل عصر کښې تر هر شاعر بهتر دے
خوشحال بابا ئې داسې ستائي
لۀ چا نه په پښتو کښې ما ميزان لېدلے نۀ دے
مرزا په دا زبان کښې وئېل کړي دي تللي
اشرف خان هجري
اميران د شعر ډېر دي په دا دور
مرزا شعر تر همه و د مرزا دے
شاعران د پښتو ګويا څهره دي
د مرزا شعر شمله بلکې افسر دے
کاظم خان شيدا
يو مرزا دولت واصل هم
ښۀ کلام لري حاصل هم
مشهور محقق محمد اکرام په خپل تصنيف “ رود کوثر” کښې د مرزا خان انصاري په حقله لیکي۔پير روښان چې کوم مکتب فکر اغاز کړے ؤ په هغې کښې ملا ارزاني او علي محمد مخلص د هغۀ معاونين وو،خو د دې مکتب فکر لوۓ نمائنده شاعر مرزا خان انصاري ؤ،چې ئې پښتو کښې دېوان مرتب کړو۔پښتو غزل ئې د صوفيانه خيالاتو ذريعه جوړه کړه د مسئله وحدت الوجود درنې درنې مسئلې ئې پکښې بيان کړې۔چې وروستوئې رحمان بابا له پاره لارهواره کړه۔
د کلام نمونه
چې د يار مينې خوب په خراب زړۀ وړم
بيهوده به د نور چا منت په څۀ وړم
خپل اشنا د يارۍ داغ راباندې کېښود
د دې داغ نقش به ئې عينِ په لېمۀ وړم
يخ صورت مې دم تر دمه وېلي کيږي
په علاج ئې کله اور کله اوبۀ وړم
چې د روح له معرفته خبر نۀ وي
د صورت مثال ئې نقش د ديوار شي
کل حجاب د سړي واړه ناپوهي ده
د هر چا لېدۀ د فهم په مقدار شي
دا ستا زلفې تار په تار دي
غوړېدلې لکه سيورے په رخسار دي
هر وېښتۀ ئې ګوښې ګوښې کمند روغ کا
خورې شوې د زخمي زړونو په ښکار دي
ښائسته صورت ئې ونه د چندڼ کړه
دا ګېسو ئې پرېوتلي لکه مار دي
چې دا هسې رنګ ديدن وته هوس کړي
د جهان غمونه همره پرې انبار دي
د خپل کلام تشريح داسې کړي
د مرزا کلام دقيق دے
تۀ په فهم ئې تفسير کړه
د مرزا کلام رموز دے
چې معنیٰ په څو پايه
ټولو مېلمانو د مرزا شاعري ؤستائېله او د روښاني دور يو نمائنده او رحجان ساز شاعر ئې ؤبالۀ ۔