ملا ارزاني
نوم : د ملا ارزاني نوم د هغۀ په دېوان حالنامه او مخزن کښې چرته هم نۀ دے راغلے يا بل چا محقق په صحيح سند نۀ دے ورکړے۔
تخلص : ارزاني د ملا ارزاني تخلص دے ،چې د دېوان لۀ شعره ثابت دے
ارزاني د نص وائي
کښې لۀ خپل تخلص
کله چې ارزاني په پښتو ژبه کښې غزل ليکل شروع کړي وو په هاغه وخت کښې په پښتو کښې د غزل رواج نۀؤ،ارزاني د فارسۍ په طرز ځان له تخلص کېښود،لکه رودکي ،سعدي،فغاني، فردوسي او عرفي وغيره د ارزاني تخلص دومره مشهور شو چې د هغۀ نوم خلقو اخستل پرېښودل ،او هغه په خپل دېوان کښې هم د دې ضرورت محسوس نۀ کړو۔
د پلار نوم : د ملا ارزاني د پلار نوم برهان وو،
دې خويشکي کښې عزير دے
د والد نوم ئې برهان
قوميت : ملا ارزاني په پښتنو کښې سړبنے دے ،په سړبنو کښې زمند او په خويشکو کښې د عزير ښاخ نه دے۔
په سړبن کښې زمند دے
په خويشکي کښې عزير
د عزير نه افضل رضا د غلط فهمې ښکار شوے دے او په خپل تاليف“غزل”کښې ئې دملا ارزاني نوم عبدالعزيز ښودلے دے۔
ملا ارزاني يو عالم فاضل سړے دے،د هغۀ کلام نه معلوميږي چې هغه فقه ،علم بيان ، او په شعروشاعرۍ باندې دسترس لرلو،“عبدالحئ حبيبي د پښتانۀ شعراء د لومړي ټوک په ص۲۲ باندې ليکي په تشبیه او استعاره او شاعرانه تلازماتو کښې د پخوانو سبق څخه چې سپېځلي او ساده ؤ راؤته خپل اشعار ئې د صنعت او بدعت په ګڼه ښکلي کړۀ،د بديع او بيان د فنونو مراعات ئې په ابتدائي ډول وکړه۔
د ارزاني پيدائش دخويشکو دے بيا هغه ژوند د پنجاب په ښار قصور کښې تېره ؤ ،پير روښان لا په دوړو کښې ؤ چې ارزاني دوړو ته راغے او د پير روښان نه بيعت شو۔ د ارزاني دوه روڼه محمد عمر او محمد علي دواړه هم ارزاني سره بيعت شوي وو،چې عالمان سړي وو ،ارزاني د بيعت نه وروستو بيا هند ته لاړۀ چې هلته د خپل د پير او د هغۀ مسلک تشهير ؤکړي۔
اخون درويزه چې کومه وېنا په “مخزن” کښې کړې ده ،چې ارزاني په اخري عمر کښې د پير روښان د مسلک نه منحرف شوے ؤ،صحيح نۀ ده،حالنامه د دې وېنا تصديق نۀ کوي چې ارزاني منحرف شوے ؤ،او ارزاني نوم په هغه فهرست کښې شامل نۀ دے کوم حالنامې د منحرف شوو کسانو ورکړے دے۔
او دا خبره هم څۀ ثبوت نۀ لري چې د خيرالبيان په ليکلو کښې د ملا ارزاني لاس ؤ۔
د ملا ارزاني نه مخکښې په پښتو کښې يو غزل د اکبر زمينداور په نظر راځي چې محققین پرې متفق نه دي ،او درې غزلې اشعار د عيسیٰ مشواني په باقاعده ډول په پښتو ادب کښې موندی شي - ملا ارزاني د غزل ابتداء کړې ده۔د هغۀ ټول کلام په يو لنډ بحر کښې دے ،هغه به د نورو بحرونو په استعمال باندې هم پوهېدۀ ،خو د شاعرۍ نه زيات زور د هغۀ په خپل پير او د هغۀ د مسلک خورولو باندې وه ،د هغۀ د غزل زور په افکارو باندې دے د فن طرف ته هيڅ توجو نۀ شتے،په غزل کښې مسئله وحدت الوجود ،توحيد،د بايزيد فلسفه ،پير کامل ،شريعت بيان کړې شوي دي،ډاکټر راج ولي شاه خټک په خپل کتاب د پښتو ادبي تحريکونو کښې په صفحه ۹۷ ليکي “د پښتو اکېډيمۍ په لائبريرۍ کښې چې د ملا ارزاني د دېوان کوم مائيکرو فلم موجود دے، هغې کښې نېزدې نېزدې په هر غزل کښې او په خصوصي طور په مقطع کښې د پښتو ژبې ذکر کړے دے،لۀ دې نه د ارزاني د پښتو ژبې سره د مينې اظهار کيږي،خو زۀ دې ته په بل نظر ګورم پير روښان اکثر مريدان پښتانۀ وو،او پښتنو له پير روښان په فلسفه باندې پوهه کؤلو د پاره په پښتو کښې ليک ضروري ؤ،او شاعري لا نوره مضبوطه وسله وه،د ارزاني غزل ته چې ؤ کتے شي د هغې قالب خو د غزل دے مګر دے نظم ته نېزدې۔غزل د تغزل نه اخذ کړے شوي صنف دے،تغزل له پاره ضروري دي موسيقيت ،تشبیه ،استعاره، اشاره کنايه،صنائع بدائع وغيره ۔ډاکټر پرويز مهجور صېب په خپلې پي ۔ايچ۔ډي مقاله کښې یې په غزل کښې فني خوبيانې د لټولو کوشش کړے دے،لږ ډېر مواد ئې جمع کړی دی،خو زما په نظر کښې هغه د نيشت برابر دي،خوشحال بابا د پښتو ژبے لوۓ شاعر دے۔ ګورو چې هغه د ارزاني په حقله څۀ راۓ لري
د مرزا دېوان مې ؤمانډۀ په ګودي
مسخره مې ارزاني خويشکي زمند کړو
کۀ دولت ؤ کۀ واصل کۀ دا نور وو
په خبرو مې د هر يو رشخند کړو
رحمان بابا ورته څۀ داسې نظر کوي
د مرزا د ارزاني دعوی پرې ؤکړه
قدردان د شاعرانو رحمان راغے
د هر چا خپل نظر دے،خو خوشحال بابا د روښانيانو شاعرانو د غزل ظاهر ته کتلي دي،او رحمان بابا ئې مغز ته او دواړه خپله خپله راۓ ورکړې ده۔
په ملا ارزاني باندې د اخون درويزه له طرفه لږېدلي د الحاد تور او نور الزمات صحيح نۀ ښکاري،د هغۀ په دېوان کښې هيڅ داسې قابل اعتراض نقاط په نظر نۀ راځي ۔اخون درويزه حيثيت د يو حريف دے ،د حريف نه بې طرفه نقد توقع نۀ شي کېدے۔
ټکر صيب شاعري د خداۓ وديعت دی چا ته ډېر او چا ته لږ شوے وي،مونږ له دې وجهې د ارزاني شاعري د نقد نه بري الزمه کړو چې هغه د غزل په پښتو کښې اولنے شاعر دے۔زۀ ستا توجو د هائيکو طرف ته ګرځوم چې اسماعيل ګوهر او د قاسم بنوي په پښتو کښې اول ځل ؤليکله ۔خو د دې دواړو صاحبانو په هائيکو کښې د شاعرۍ ښکلي نمونې په نظر راځي۔د ارزاني د غزل نه زيات رحجان د پير روښان د فلسفې تبليغ طرف ته دے۔خو په وروستنو شاعرانو کښې دا صورت حال بدل ښکاري۔زۀ د ارزاني يوه قصيده ستا سو په خدمت کښې وړاندې کوم چې د هغې نه د هغۀ شاعرانه استعداد ښکاره دے۔
اے د ګل جهان خالقه
کل ثناء ده ستا لائقه
ستا ثناء به پوره نۀ شي
لۀ دې واړه خلائقه
زۀ په خپل اټکل به کښم
د مولیٰ ثناء سابقه
زۀ بنده يم موټے خاورې
دهٔ ګويا کړمه ناطقه
د غزل يو نمونه
د فقير پښتو خبره
لکه سپينه ملغلره
د بل چاصفت به نۀ کا
کل صفت کۀ لۀ قادره
قادر يو دے بې شريکه
تر اوله تر اخره
محيط شوے په کليات دے
لۀ باطنه تر ظاهره
يو احد دے دويم نۀ شته
دا رښتيا وېنا ده مړه
د فقير وېنا رموز ده
پوشيده نۀ ده لۀ هره
دا وېنا د خپلو نۀ ده
دا راوړې د دګره
ارزاني افغان ليکلي
د خپل زړۀ لۀ تصوره
دا بل غزل دے
دا وېنا ده لۀ مخلص
پرهېز ؤکړه له حيرص
د کامل په امر جار کړه
لرې اوسه له ناقص
ناقص د دين غلګے دے
څۀ فائده د دين له يصّ
چې د کامل په امر اوسي
هغه يو د دين حص
د فقير پښتو خبرې
دا له يص له نص
بې هادي لار موندې نۀ شي
دا کلام ثابت د نص
ارزاني له نص وائي
کښې له خپل تخلص
دا غزل په غزلو کښې شمار نۀ دے نظم دے چې پکښې ئې دپير کامل خبرو باندې زور راوړے دے۔د
غزل شروع ئې په کوم بحر کښې کړے دے د هغې سېلابونه ووۀ دي خو ځنې مصرعې ترې اتۀ سېلابه شوي دي ۔خو د دې مصرعې سېلابونو نهو ته دنګلي دي “چې د کامل په امر رسي”په نورو مېلمانو کښې ډاکټر پرويز مهجور ما سره اختلاف ؤکړو چې د ارزاني په غزل کښې تغزل شته دے،خو ډاکټر راج ولي شاه خټک د مشر مېلمه په توګه دا خبره ؤکړه چې د ملا ارزاني په غزل کښې کۀ تغزل موجود دے خو هغه ډېر کم دے۔