عبدالعظيم بابا
د عظيم په ديوان کښې د قام وطن عشق پيدائش ژوند حالات په کافي مقدار کښې موندے شي،د عطيم بابا د پيدائش نېټه لۀ دي دوه بېتونو مشتق کيږي
د تصنيف د مخمس واوره سامعه
سن پوره دوه سوه درې پنځوس ووانه
شپږ اتيا کاله مې تير کړۀ په عذاب کښې
په خوارۍ په مشقت په اضطراب کښې
۱۲۵۳-۸۶=۱۱۴۷
د عظيم بابا تاريخ پيدائش ۱۱۴۷ه ۔او قام ئې د سواتے رانړي زے ؤ،
زۀ سواتے عظيم له اصله رانړزےيم
دروغ نۀ شته دے په دې کښې وائيم سچ
د پلار نوم ئې عزيز خان دے د پلار ذکر ئې په ديوان کښې نۀ موندے کيږي،دا روايت اجمل خټک د هغه د نواسي مولوي عبدالله جان نه د پښتانۀ شعراء په تلخيص کښې کړے دے،د نيکۀ نوم ئې نور خان دے
پاتې شوے دوئيم سر نۀ دے کۀ ګوري
د سواتي نيکۀ نور خان نه تر ما پورې
عظيم بابا لا ورکوټے ؤ چې پلار عزيز خان دښمنانو مړ کړو ۔مور د دښمنانو د مخې نه لر کړو او پېښور ته ئې ځان سره راوست او مولوي سرفراز څخه په برتهکال کښې ديره شوه،مولوي سرفراز خان د خپل د وخت منلے عالم ؤ،هغه عظيم بابا ديني علومو ته کېنه ؤ،چې کله ځوان شو خپله لور ئې ورله په نکاح کړه،او د بر تهکال امامتي ئې ورته ور په غاړه کړه،د عظيم بابا له دغې بي بي دوه ځامن محبوب ګل او حبيب ګل پيدا شووچې دواړه په ځوانۍ کښې مړۀ شول
نوشته مې په زړۀ غم د محبوب ګل شو
لا د پاسه پرې بل غم د حبيب ګل شو
هغه ورځ وه د قيامت عبدالعظيمه
په تهکال کښې چې د دوي د مرګ غلغل شو
خو دواړه وادۀ کړي وو۔
مور او پلار چې په اور ګډکړي دوي ترې لاړ شي
خدايه ور مۀ کړې چاله داسې ځامن لوڼه
برغ جوړه دواړه لۀ ما عظيم نه لاړل
بې اسرې شوې راته پاتې دواړه یوڼه
عظيم بابا د خپلې د شاعرۍ د ابتداء په حقله داسې ګويا دے چې کله د ځامنو غم راناندې ډېر زور شو ،د جمعې په شپه د شيخ محمود بابا زيارت له لاړم د شپې څلورم پير کښې مې خوب ؤليدۀ،د خوب منظر ئې په دې نظم کښې ورکړے دے،اوږد نظم دے خو زۀ د خوب هغه مقام بيانوم چرته چې عظيم بابا د عشق په غشي لږي
چې مې سترګې کړې ور پورته
رانماې شو يو بشر
ما وئېل جوړ ملائک دے
يا افتاب دے يا قمر
مخ ئې سپين ؤ له صبانه
غاښ ئې سپين ؤ لۀ ګوهر
سپين جبين ئې صاف مهين ؤ
دوه زلفان ئې معطر
غټ کتے مې ورته نۀ شو
ؤ په دوي کښې لوۓ اثر
ربوده ئې زړۀ لۀ ما کړو
خداۓ زما کړو دے دلبر
بيا زخمي ئې زۀ په زړۀ کړم
جوړ په لاس ئې ؤ خنجر
چې لۀ خوبه زۀ بيدار شوم
نۀ بادشاه ؤ نه لښکر
بيا خپل کور ته روان شوم
په فرياد په نعرو سر
نومې دا کتاب بنا کړو
کۀ ئې خداۓ کړۀ برابر
زۀ عظيم د عشقه سوزم
خداۓ په حال زما خبر
عظيم بابا په خپل عشق کښې داسې ډوب شو چې په يو بل مقام په خپل ديوان کښي وائي کۀ محبوب ګل او حبيب ګل پخوا مړۀ وے نو هغه به دا نظاره مخکښې ليدلے وے۔
عظيم بابا د خپلې شاعرۍ په حقله داسې وائي چې هغۀ لۀ دې نه مخکښې هم شاعري کوله خو هغۀ لۀ د ځامنو ډېره حيا ورتله،په ډاګه ئې ځان ته شاعر نۀ وئېل چې کومې غزلې به ئې ؤ وئېلې ضائع به ئې کړې۔خو عظيم هشتنغرے د يو خوږ اواز څختن مجلسي ؤ هغۀ به په خپل نوم مجلسونو کښې وئېلې۔عظيم مجلسي خو ډېر ښۀ ؤ ولې شاعر نۀ ؤ۔
عظيم بابا د کونړ مهربان صاحب نه لاس نيوه کړې وه،ډېر عقيدت او مينه ئې ورسره لرله،په کابل کښې د يو جعلي پير د استانې د ورانولو او د خپلې ملګرتيا ذکر یې کړےدے۔د مهربان صېب د ځنکدن په وخت په ډېر دردمنه لهجه کښې ورله دعا کړې ده۔
عظيم بابا خپله شاعري پخپله په څلورو موضوعاتو کښې وېشلې ده ۱:عشق ۲:سلوک ۳:وعظ و پند ۴:د ځامنو غم
عظيم بابا د رحمان بابا پيرو دے او د رحمان بابا شاعرۍ ته په ډېره درنه سترګه ګوري
د مهمند عبدالرحمن صاحب په مثل
هسې خوږ شعر زما وے دريغه دريغه
زۀ عظيم به خاص غلام د دې مهمند ؤم
اوس ژوندے کۀ په دنيا وے دريغه دريغه
د رحمان بابا شاعري ساده روانه او خوږه ده خو ځاۓ په ځاۓ د فارسۍ الفاظ زيات استعمالوي۔د عظيم بابا شاعري هم ساده روانه او د خوږو جذباتو نه ډکه ده خو د پښتنې الفاظ ئې زيات استعمال کړي دي۔او برجستګي ئې لږ ډېره ده۔د عظيم بابا شاعري عواميت ته نېزدې ده ۔
د مثال په طور دا دوه غزلې چې په عوامي ژبه کښې ورته رباعيانې وائي غزل
ډېر ګلونه د بهار کړل خزاڼ ګډ وډ
لۀ بلبلو سره ژاړي طوطيان ګډ وډ
اشنائي د سلو کالو کاندې ماته
د دنيا لۀ سرایه درومي ياران ګډ وډ
سور لنډے سپرلمي سويه وبله
لۀ شیرانو سره ټول په دا مان ګډ وډ
امزرے ګيډر او بۀ څښي په يو ځاۓ کښې
لۀ کونترو سره سېل کا زاغان ګډ وډ
خر مهرې لعل و ګوهر سره خرڅيږي
په يو نرخ د زمانې په دوکان ګډ وډ
په حيا کښې ترې پېښې وباسه عظيمه
عاقبت به پېښاور کړه سکهان ګډ وډ
غزل
کۀ ژوندی شوم د هجران د اوره بچ
پرې به نۀ ږدم شاعران به سوات په چچ
خداۓ دې ورک هغه اشعار کاندي بې يمنه
چې به کاندي مطربان ورباندې نچ
په بازار کښې د ړوندو جوهر فروشو
موندے کيږي در ګوهر په نرخ د کچ
ډېر عيوب دي بې حسابه زما تن کښې
بارې نۀ وينم په خپل نسب کښې زچ
زۀ سواتے عظيم لۀ اصله رانړي زے يم
دروغ نۀ شته دے په دې کښې وائيم سچ
داسې مونږ وئېلے شو د عظيم بابا په شاعرۍ کښې نېغ په نېغه د هغۀ د جذباتو اظهار موجود دے،ادبي رنګ سره عوامي رنګ هم ګډ وډ دے،ځکه چې عظيم بابا د سکهانو د دورې شاعر دے د سکهانو په دور کښې چاربېتې غزل ګوټ ته کړے ؤ،ليک ادب ته دومره توجو نۀ وه،دغه دور ته نقادانو د غزل بنجر دور وائيلي دي ۔د عظيم بابا په غزل کښې اشارې ،کنائې، ضائع بدائع د غزل راویتي حسن نۀ موندے کيږي،د جذباتو د شدت لۀ کبله په زړۀ کښې لار کوي،