ميرا قلندر
ډاکټر راج ولي شاه خټک په خپل کتاب “د پښتو ادبي تحريکونه” کښې په کلاسک دور کښې د دريو قلندرانو د پښتو شاعرانوذکر دکړے دے ،اول قلندر ئې هغه په ګوته کړے دے چې خوشحال بابا داسې ياد کړے دے۔
څوک پاؤی څوک نيم پاؤی دی
قلندر پکښې نيم سير
د خوشحال بابا مشر ځوے اشرف خان هجري يو قلندر داسې ياد کړے دے
نن په دا دور کښې ښۀ شاعران غواړي
کۀ دوه درې تنه ډګر يو قلندر دے
د خوشحال بابا بل شاعر ځوۓ سکندر خان يو قلندر ياد کړے دے او ځاۓ ئې دکن ښودلے دے
د سکندر د قلم خوند ئې کۀ تر خله شي
قلندر به خپل قلم په دکن مات کا
سکندر خان د دې شعر په حاشيه ليکي چې “د پښتو يو ښۀ شاعر چې په خټک اپريدي ياديږي تعليقات ديوان قلندر پښتو ټولنه کامل ص ۱۷۵”
قاضي عبدالحليم اثر د دغه قلندر په حقله وائي چې په قام يوسفزے ؤ،او کال ۱۰۹۷ه يا ۱۱۰۰ه کښې وفات شوے دے۔ص ۱۰۶ مسلمانان هند وپاکستان)
پوهاند استاد عبدالشکور رشاد عقيده لري چې د يولسم او د دولسم قرن په حدود کښې قلندر نومې يو ښۀ شاعر تېر شوے دے،چې په خټه مومند ؤ،د ميرا قلندر ديوان له ځلمي هېواد مل )خو د ځلمي خبره چې دغه نورو قلندرانو د ژوند حالات او کلامونه په تيارۀ کښې دي،مونږ څخه د ميرا قلندر ديوان موجود دے،مونږ هغۀ د شاعرۍ او فن په حقله خبره کؤلے شو ،د ميرا قلندر متعلق يو افسانه مشهوره ده چې قلندر په ميرا باندې عاشق ؤ،د ميرا په فراق کښې د سوز او ګداز نه ډکه شاعري ؤکړه،لۀ ډېره غمه ئې سوات ته مخه ؤکړه او په سوات کښې مړ شو۔هلته په يوه ډهيرۍ باندې ؤسپارلے شو،وروستو ميرا د قلندر قبر کتو د پاره لاړه- دی هم ،هلته مړ شو ،د ميرا قبر د قلندر د قبر په خوا کښې ؤکېنستے شو او خښه کړے شو،اوس د دواړو قبرونه په يو ډهيرۍ باندې څنګ په څنګ موجود دي۔دغه افسانه او نارې سيال کاکړ په پښتو تکلونو کښې راؤړې دي او ښاغلي محمد ګل نوري په ملي هينداره کښې ځاۓ کړي دي۔
ډاکټر راج ولي شاه خټک د دغې افسانې رد کوي او د ثبوت په شکل کښې ئې د ميرا قلندر د ديوان نه ځېني شعرونه راخيستي دي او په ګوته کړي ئې ده چې ميرا د قلندر پير ؤ،چې په لاهور کښې ؤسېدۀ او د قلندر د مرګ نه مخکښې مړ دے۔
قلندر چې بې وفا نۀ دے نور څۀ دے
چې ميرا ورڅخه لاړ مخ په لاهور دے
د ميرا صاحب روضه ده په لاهور کښې
قلندره پسې واخله لټه پټه
د دې دواړو شعرونو نفس مضمون ته ؤکتے شي ميرا د قلندر له وطنه لاهور ته ځي،او دوئيم کښې ئې روضه په لاهور کښې ښودلې شوې ده۔عبدالحئ حبيبي د قلندر او ميرا په حقله په پښتانۀ شعراء کښي لږ تفصيل سره غږیدلے دے۔خو په څۀ نتيجه په دے درېسدلے ۔داړ مسټېټر په خپل کتاب هار و بهار کښې د يو ميرا ذکر کړے دے۔خو د هغۀ دقلندر او میرا قلندر په عصر کښې ډېر لوۓ فرق دے۔علي خان د ډاکټر راج ولي شاه خټک مطابق د قلندر پيروي کړې ده،خو زۀ داسې نۀ ګڼم ۔علي خان په خپل ديوان کښې قلندر او ميرا داسې ياد کړے دے
قلندر سوات ته شړي لۀ ارته هنده
څومره ډېر شوې د ميرا د حسن نازه
چې علي خان د قلندر عصر ته ډېر نېزدې دے،له دې شعر نه هغوي دعصر څه درک نه لږي دعلي خان د قلندر ډېره مينه ښکاره کول دې - شعر اشاره کوي چې ميرا د قلندر محبوب ؤ،پير نۀ ؤ،پير سره عقيدت کېدے شي،په يو څو غزلو کښې اظهار کېدے شي ،ټول ديوان پرې نۀ شي ډکېدے۔بيا ځلمي هېواد مل د تحقيق مطابق د قلندر په ديوان کښې داسې اشعار په نظر راځي چې هغه يواځې د حميد بابا په سبک لړلې نۀ دے بلکې د ډېرو شاعرانو رنګ پکښې ښکاره دے۔يعني د ميرا قلندر په ديوان کښې د يو د قلندر کلام نۀ دے،د ګڼو دے،او په دې ديوان کښې د علاوه د حميد بابا د نورو رنګ هم په نظر راځي۔له دې اشعارونه یې پشتي کېږي
اشرف خان هجري
هرګز مۀ شه ستا له حبه زړۀ زما سرد
لکه نۀ شه لۀ جورونو خاطر ستا سرد
قلندر
څو چې نۀ شي ستا له مينې زړۀ زما سرد
ستا خاطر به هر ګز نۀ شي لۀ ژړا سرد
عبدالقادر خان خټک
چې پرې غم غلطوم محرم مې درې دي
يو قلم،دوئيم کتاب،درېم اشعار خپل
قلندر
چې پرې غم غلطوی شي هغه درې دي
يو قلم ،دوئيم بياض درېم اشعار دي
رحمان بابا
ستا له غمه مې په سر کښې هسې شور دے
ګويا ميشت مې په سر شهر د لاهور دے
قلندر
ستا چشمانو مې په سر کښې هسې شور کړ
ګويا وران مې په دا شور سره لاهور کړ
حميد بابا
ځکه زۀ کوم اسره د يار و خط نه
اسانيږي مشکل متن په حاشو
قلندر
درست مطلب مونده شي له کوتاه عبارته
تل متن مشکل ګوره حل کيږي لۀ حاشو
لۀ دې نه دانتيجه راؤځي چې د قلندر مرګ ژوند قام ټول په تيارۀ کښې دي په دې قلندرانو کښې ميرا قلندر هغه شاعر دے چې د حميد بابا د سبک ملګرے دے،او د پښتو په غزل باندې ئې اثرات مرتب شوي دي۔چې پخپله ئې د حميد بابا د شاګردۍ اعتراف کړے دے،
فضل د سبحان په قلندر د شعر ؤشو
دا واړه سبب فصيح بليغ وه د ماشو
د پښتو ژبې په دا خپله زمانه کښې
پرې دي نشو قلندره بې حميده بل حريف
دا يو غزل ئې د نمونې په طور
غزل
دا په خوب کښې راحضور شو د دلبر مخ
کۀ په ابر کښې ښکاره شو د قمر مخ
چې مې ؤليدۀ جوهر دا د ستا د غاښو
پټ لۀ شرمه به خپل اب کښې کۀ ګوهر مخ
لۀ حيا دي غټ و مخ ته کتے نۀ شم
کله ليد په خوږو سترګو شي د نمر مخ
را په ياد چې دې د سرو شونډو خواږۀ کړم
ټکوم لکه مګس عبث خپل سر مخ
کۀ مې ورولي د ورک اشنا تر وره
ځکه نه یم زه و تلو ته د رهبر مخ
قلندر د ميرا د هله عاشق بوله
چې ئې ؤ وينو ستا بڼو ته د ټټر مخ