حافظ الپوري
په حافظ باندې چې کله پروګرم کېدۀ ،د حافظ پېنځۀ نومونه په مخه راغلل۔خو د حافظ د ديوان د ډېرو نسخونه د زيارت کاکاصیب ، فقير محمد عبدالسلام صېب د مضامينو په لحاظ تدوين کړے دے په دې دومره نسخو کښې هغۀ ته حافظ څۀ بل نوم په مخه نۀ دے راغلے،دې لۀ پاره د ځافظ نوم معظم ما ته مستند ښکاري۔
لوۓ مخقق عبدا الحئ حبيبي هم په پښتانۀ شعراء کښې دغه نوم ليکلے دے خو وروستو رحيم شاه رحيم چې د سوات سره يې تعلق ؤ الپورۍ ته تلے دے او د الپورۍ د خلقو نه د حافظ د نوم تپوسونه کړي دي،او په خپل تحقيق ئې د ځافظ نوم عبدالصمد ښودلے دے ۔د يو کس پېنځۀ نومونه څنګه تر منځه راغلل۔دوي شاته څۀ نه څۀ ماغلطه موجود ده حبيبي صېب د حافظ د ستوګنې او پيدائش ځاۓ الپورۍ ښائي خو افضل رضا په خپل تاليف غزل کښې ليکي چې حافظ په دوآبه کښې پيدا شوے ؤ،او وروستو په کډه الپورۍ ته تللی دی،د حافظ په نوم يو شاعر د مرغز اوسېدونکی وه هغه احمد شاه بابا سره په غزاګانو کښې شریک پاتې شوی دی،هغه د فردوسي شاهنامه اسلام په رنګ شاهنامه احمديه ليکلې وه شاهنامه د هغۀ نه د یو غزا دوران کښې ضائع شوه ،د احمد شاه بابا په فرمائش یې بیا ؤليکله چې نسخه ئې پښتو اکېډيمۍ کښې موجود ده۔ او د مرغز خوا وشاه خاؤره کښې منډن ستوګن دي -افضل رضا په خپل تالیف غزل کښې د حافظ قام منډن ليکلے دے۔
د حافظ په ديوان کښې د مهرې وصال او د اولياء ذکر موجود دے،روکوم ته خيري کړي دي،د بابا د يو جنګ ذکر ئې نۀ دی کړے ،البته د دنيا د موضوع تحت ئې احمد شاه بابا ياد کړے دے،دومره جاه وجلال والا بادشاه نه دا دنيا پاتې ده دې سره د حافظ د عصر تعين کيږې،چې هغه د بابا نه د ورستي وخت دے يا د تيمور شاه او د دواړو هم عصر دے،دا د دولسمې پيړۍ وروستۍ برخه وه،د مضامينو په لحاظ عبدالسلام صېب د حافظ کلام په بابونو کښې تقسیم کړی دی
نمبر۱ بیان د توحید اورسالت
نمبر ۲ عشق حقيقي نمبر ۳ ضرورت د مرشد کامل او نصيحت اهل سلوک نمبر ۴ عشق مجازي نمبر ۵ نصيحت عامه۔
اکثر پوهان وائي چې حافظ د رحمان بابا پيرو دے ترڅو پورې د مضامينو خبره ده ،حافظ د رحمان بابا پيرو ګڼلے کيدے شي خو د اسلوب يا طرز ادا خبره ده حافظ د رحمان بابا نه بېخي مختلف دے حافظ چرته هم د رحمان بابا د تتبع ذکر نۀ دے کړے،رحمان بابا لنډ بحرونه،زيات تر بحر مقام کښې شاعري کړې ده۔خو حافظ اوږدۀ بحرونه پکار راوستي دي ،د رحمان بابا په شاعرۍ کښې عشق په عروج دے ،د حافظ شاعري د علميت نه ډکه ده او په دې کښې د پښتو ژبې يو شاعر د هغۀ برابر نۀ دے۔هغه په مينه کښې د شريعت د حدود نه بهر نۀ دے وتلے۔کۀ هغه د عشق خبره کوي دا عشق حقيقي دے محبوب ئې خداۓ او د خداۓ رسول دے،د حافظ په شاعرۍ کښې داسې شعرونه په نظر راځي چې هغه په ظاهره مجاز ښکاري خو په معنیٰ کښې حقيقت وي دا وصف د فارسۍ غزل نه په پښتو غزل کښې داخل شوی دے خصوصاً د خواجه حافظ شاعری په دغه رنګ لړلې ده - په حقيقي عشق کښې مبتلا خلق ترې د حقيقت مزه اخلي او د مجاز دمجاز ۔حافظ چې کله په نصيحت باندې شروع شي شعر ترې دروند شي،د قرآن واقعات،احاديث چې شروع کړي،بيا هغه د شاعر نه زيات ناصح لېدے شي،شعر يو لطيفه جذبه ده دا ثقالت نۀ مني ،عالمان د حافظ د شعر نه خوند اخلي خو عام سړے د حافظ اشعارو باندې نۀ پوهېږي۔د حافظ په کلام کښې د ځوۓ اولياء مراثي اشعار
هغه اشنا چې په ماڼې تللے دے رابه نه شي
کۀ درست جهان پسې پره کړمه پخلا به نۀ شي
اشنا مې کوز کړو تور لحد ته زۀ حيران ګرزمه
د مينې لافي مې دروغ کړلې رښتيا به نۀ شي
سپين ګټه باز مې په منګل ناست ؤ ناساپه والوت
کۀ درست جهان پسې يره کړمه پيدا به نۀ شي
کۀ په جهان کښې ښې بشرې د مهرویانو شته دی
حافظ به څه کاندي په څېر د اولیاء به نه شي
مهري ،روکوم،د اسحاق ځوۓ نجيب دا ئې سرګند ياد کړي دي،خو د يارانو ذکر ئې په اشارو کنايو کښې کړے دے،چې کومو مرګ د هغۀ زړۀ ته درد رسولے دے،او روکوم د هغۀ بې وفا شاګرد ؤ،هغه ئې په ښېرو نمانځلے دے،
دحافظ په ديوان کښې ماداسې شعربيانه موندۀ چې صفا کيږي ترې چې هغه نابينا ؤ،د قرآن مجيد حافظ ؤ،
حافظ بې ماله غني دے کۀ شاکر شي
چې په زړۀ یې قرآن سبع المثاني ده
حافظ په خپل رنګ کښې د پښتو ژبې ډېر لوۓ شاعر دے د هغۀ په ديوان کښې بې بها ملغلرې موندے شي،هغۀ د هيچا پيرو نۀ دے د خپل سبک خاوند دے۔چې د ډېر علميت په وجه وروستو د چا نه پېروي نۀ ده شوې۔او خپل طرز ادا کښې تنها ولاړ ليدےشي، ځېني پوهان وائي چې حافظ په اسانه ژبه کښې شاعري کړے وے د هغه مرتبه به ډېره اوچته وے،خو دلته به زۀ دا ؤ وائيم چې پوهېدل کمی د خلقو دے، شاعر خو خپل معیار نه شي غورزولی ،مثال یې د کاظم خان شېدا دی ، دهغه په شاعرۍ نه پوهېدل د چا قصور دی
ګني په خپلې شاعرۍ کښې بام ته رسیدلے دے او اوچت مضامین یې بيان کړي دي،حافظ او علي خان د يو عصر شاعران دي زۀ يو غزل وړاندې کوم چې دواړو په يوه زمکه ليکلي دي،د حافظ غزل دے
زۀ چې زلفې پيچ و تاب د دلبر نيسم
د جلاد و تيرو تورو ته سر نيسم
چې سرې سترګې سور پېزوان سرۀ لب یاد کړم
د اتش په سرو سروټکو ځيکر نيسم
چې مې کیوزي خيال په زړۀ د کږو ورځو
و کږو مونيش ته زړۀ برابر نيسم
لونګين ئې تور ښامار سينه ئې ګنج دی
ګنج به هاله شي حاصل چې اژدر نيسم
د دوبين ګمان په ما مۀ کړه نادانه
چې په بې د یار له دره بل در نیسم
نمر زما د يار لۀ مخه نور موندلے
زۀ به څۀ له و بل مخ ته نظر نيسم
چې پېغام ئې د اشنا په رښتيا راوړۀ
د رېبار ګفتار ته سمع و بصر نيسم
کۀ ساقي يوه جرعه له جامه راکړه
خم خانه به ئې په حوض کوثر نيسم
په خندا به لب کشا د غنچه د مراد کړم
کۀ ژړا عادت په وخت د سحر نيسم
کۀ ئې ياد په ما غبار د کوڅې راؤړي
بالاتر به ئې لۀ مشک و عنبر نيسم
کۀ د يار لطيف خفي راباندې نۀ وے
د اغيار لاره به څو په هنر نيسم
په فريب مې لرے باسي لۀ نګاره
د پدول خبرې څۀ رنګ باور نيسم
لۀ سروره مې جارباسي و تبور نه
بد سګان به و په ورځ د محشر نیسم
چې ئې جد زمونږ خارج کړو لۀ جنته
لوۓ دښمن به رانده يو جادوګر نيسم
د حافظ فرح سرور د يار وصال دے
کۀ په جنت الفردوس کښې مقر نسيم
غزل
څوک چې وائي سپوږمۍ د محبوبه لۀ مخه سمه ده
نۀ لري مژګان زلفې سپوږمۍ په خوبۍ کمه ده
سپینه خله ئې ګنج دے تورې زلفې ښاماران دي
بلوسي په شامارو مشاطه په زړۀ محکمه ده
وايه ملامت په ما ناصح صرفه مۀ کوه
هر کله بې دردو ته د عشق طائفه ګرمه ده
تۀ چې ما جارباسي د يارۍ لۀ دلنوازي
څوک د دې په شان په څهره ښکلې بې قلمه ده
جور د رقيب د خوبا مکر مکيزونه ډېر
بل تهمت د خلقو عاشقی درسته له غمه ده
وائ ودان اولس مینه له مینې پېدا کېږي
زۀ بې اوره ؤسم محبوبا ولې بې غمه ده
شاباش په پوهاړي علي خان ته ئې مخ روڼ شه
ټينګه شوه په پت کښې لړاوه ئې لۀ حشمه ده
يو يار چې ونه مري په بل يار پسې دوبين دے
ګوره و درخۍ ته ادم پسې بې دمه ده
خوار کړم عاشقۍ بل د غمازو ډېرو ستړو
ورک شه سپک غماز بې رحمي کله له صنمه ده
خولې د دروغژنو مولیٰ ماتې کړے يا ګونکي
وائي پرې دروغ پور په عصمت بي بي مريمه ده
تير شه پرې کليم او فرعون غرق شۀ د لښکرو
نخښه د صراط ورښکاره شوې له قلزمه ده
چتر د لولاک د پاک نبي ﷺ په سر قائيم دے
ځکه ئې شغله د نور په هر چا مقدمه ده
ياد کړه ګنهګارحافظ په سخت ساعت سروره
طمع د دۀ ډېره ستا د لطفه لۀ کرمه ده