مصري خان ګګيانے
د مصري خان نوم د پښتونخوا په شاعرانو کښې ذکر کېدۀ خو د دۀ په حقله څۀ لږ ډېر معلومات هله تر لاسه شو چې مولانا عبدالقادر د دۀ ديوان د خپل د يو ملګري په ذريعه راپيدا کړو او بيا ئې د خيال بخاري مقدمې لاندې په کال ۱۹۵۹ء کښې چهاپ کړو۔
د مصري خان نوم مصري خان دے په خپل کلام کښې ئې مصري خان مصر او ګګيانے درې الفاظ ځاۓ په ځاۓ استعمال کړي دي۔چې ډير ځله ئې مصری خان په خپل شعر کښې استعمال کړے دے
د پلارنوم یې نه دی معلوم،
په قام ګیګاڼی دے، ستوګني ځاۓ ئې په دوآبه کښې کانګړه نوم کلے دے ۔
په هر چا وطن کشمير دے
او په مصر شه کوکنار
بنديوان دے په کانګړه کښې
ورته بخت دے د غم دار
د مصري خان صحيح تاريخ پيدائش خو نۀ دے معلوم خو له شعر نۀ
زر سل ديارلس کاله شوي د هجرت ؤ
چې وئېلے دا بيان په کال د مار ؤ
نه جوتيږي چې مصري خان د يولسمې پېړۍ وروستنۍ برخه کښې پيدا دے۔چې د مغل بادشاه اورنګ زيب عالمګير دور ؤ۔په کلام کښې ئې د فرخ سير او د بهادر شاه ظفر ذکر موندے شي،عرفان خټک په خپل کتاب قندکښې چې د مصري خان په ژوند او فن دے د خيال بخاري د مقدمې نه د بهادر شاه زمانه ۱۱۱۹ه نه ۱۱۲۴ پورې ښودلې ده۔خو وضاعت یې نه دی کړی چې شاه عالم تۀ به ئې بهادر شاه اول وئېل چې اورنګ زيب عالمګير ځوۓ ؤ،بهادر شاه دوم د هندوستان اخري مغلي تاجدار ؤ،په ۱۸۵۷ء په عذر کښې انګريزانو په سترګو رونډ کړو،او په رنګون کښې قيد کړو،بهادر شاه دوم شل کاله مات ګوډ حکومت کړے دے،او د بادشاهت زمانه ئې د دولسمې پيړې د نيمائي نه ورستۍ ده،مصري خان په کلام کښې د پيرۍ ذکر کوي هغه به د بهادر شاه اول د اقتدار په زمانه کښې وفات شوے وي،دا وېنا ماته سمه نۀ ښکاري۔ د مصري خان په فارسۍ شعر کښې د فرخ سير ذکر دے۔
اګر سال و مه وايام اين غربت زمن پرسي
به ويام شهے فرخ سير سن کں عين دارد
د بهادر شاه اول بادشاه عالم نه وروستو يو کال جاندار شاه حکومت کړے دے او بيا د فرخ سير د اقتدار زمانه په لسو کالو محيط ده،د مصري خان ګګيانے کوم تاريخ پيدائش خيال بخاري وضع کړے دے،د هغې په حساب د فرخ سير د زمانې خاتمے پورې د مصري خان ګګياني عمر پنځوس کاله جوړيږي ۔مصري خان ګګياني په خپل کلام د پيرۍ ذکر کړے دے۔
د پیرۍ نوبت راغلی شباب تېر شو
په راتله دخزان ګل د ګلاب تېر شو
وخت د پيرۍ وچ هډونه خلاص له رقيب نه شوم
وي مګر وسپې مردار بخيل ته استخوان لذیذ
لۀ دې نه داسې برېښي چې هغه نور هم ژوند په دنیا تیر کړے دے۔
د عرفان خټک دا وېنا هم سمه نۀ ده چې رزمیه شاعرۍ ابتداء په پښتو ادب کښې د مصري خان ګګياني نه کېږي- د رزميه او مزاحمتي شاعرۍ بنياد په پښتو ادب کښي خوشحال خان اېښے دے د هغۀ د شاعرۍ اکثر حصه رزم او بزم دی
د مصري خان ګګياني په شاعرۍ کښې د خوشحال بابا او رحمان بابا د دواړو رنګ په ښکاره ډول ليدے کيږي د خوشحال بابا په شان ئې د خپل د دور پېښې په قصائدو کښي قلم بند کړي دي،چې کوم مصري خان ته د بې طرفه مورخ شاعر حيثيت بخښي،او کلام ئې لکه د رحمان بابا ساده روان او برجسته دے۔ په بعض مقاماتو یې د رحمان بابا خيالات هم خپل کړي دي۔ عالم فاضل سړی دی
په پښتو کلام کښې قراني فرمودات او احادیث ځاۓ په ځاۓ ډېر په موئثر انداز کښې بيان کړي دي،او په فارسۍ کښې یې شاعري کړي ده،چې په فارسۍ باندې ئې د مکمل دسترس شهادت دے،د شاعرۍ مضامين ئې عشق ،حسن، مذهب او اخلاقيات دي،په کلام کښې یې صنائع بدائع ښۀ ډېر په نظر راځي،د عربۍ ژبې ضرب الامثال ئې په پښتو کښې ترجمه کړي دي لکه طالب الدنيا ،مونث طالب المولیٰ مذکر
د دنيا طالب په ښځه حسابيږي
د طالب مولیٰ هر يو مردانه وي
د کلام نمونه
عزيزدجهان کوم دےچې په مينه کښې ځان خوارکا
دعشق په ملک منصوروي چې په دارناسته اختيارکا
هر جورو جفا چې لۀ دلبره ورته رسي
هر چې عاشقان دي په نعمت بۀ ئې شمار کا
خار د يار د کوي په قدر بويه د ګلونو
هم دې تر سپي د کوڅې سل ځله ځان ځارکا
تور دي کۀ پېغور قبول ئې دي په عشق کښې
هر چې عاشقان دي هغه کله شرم عار کا
هر چې د ليلیٰ په مينه مست وديوانه دي
بيا به څۀ د زهرو لۀ نوشلو ويره ډار کا
غزل
د دنيا تر هوښيار بل نۀ شته احمق
کار ئې لغو وئېل پروت وي په طبق
د حق ذکر سچ يو ساعت کړے
د دنيا خبرې شپه او ورځ سبق
شپه او ورځ ناحقي کړه ناحقي وائي
رسمي لفظ يادوي په خلۀ حق حق
د دنيا په کار کښې موم غوندې ګداز کا
په طاعت کښې د حق تن نه کاعرق
سمې غرو نه د دنيا د پاره مږي
او و حق وته تلے نۀ شي يو څپق