علي خان
علي خان د پښتو ژبې هغه شاعر دے چې د قام سکونت سره سره ئې نوم هم متازعې شوې دے،د نوم په حقله به ئې زۀ دا ؤ وائيم چې د هغۀ نوم علي خان دے،علي احمد يا علي احمد خان نۀ دے،دا تنازعه ډاکټر اقبال نسيم خټک داسې خوره کړې ده،چې کوم شعر تقویم الحق کا کا خيل د علي احمد بنياد ګرځولے دے۔هغه په هيڅ ځاۓ کښې په دې شکل کښې موجود نۀ دے۔
زړۀ به ستا غلبېل کېدۀ علي احمده
چې مدام دې تير وغشو تۀ سپر دے
د علي خان دا شعر چرته هم په دې شکل کښې موجود نۀ دے تر دې چې د تقوم الحق صېب خپلې تدوين کړې نسخه کښې هم نۀ شتے۔دا شعر د حميد بابا يوې خطي نسخه کښې چې د رومان ساغر په ذريعه پښتو اکېډيمۍ ته رسېدلې ده،په صحيح شکل کښې داسې دے
زړۀ به ستا سورے سورے کړي علي خانه
چې مدام دي ملا تير غشو ته سپر دے
چونکي دا شعر د نسبت په لحاظ کمزورے دے ۔د ديوان د ترتيب په وخت ترک کړے شوے دے۔
علي خان تخلص هم نۀ شي کېدے،علي خان د عربۍ او فارسۍ دواړو ژبو عالم ؤ،په دې دواړو ژبو کښې د تخلص بې شماره مثالونه موجود ؤ،خو پښتو ادب کښې ارزاني،مخلص ،هجري،شيدا ،ببدل وغيره د هغۀ مخکښې ؤ،هغه به ځان له ستي اور وغيره خوښه کړے ؤ،خو شاعر علي خان خپل نوم په شعر کښې استعمال کړے دے،علي خان د هغه د غزل لۀ دې شعر ثابت دے چې د ابجد په حساب د علي خان برابر دے۔
معمه ده اووۀ سوه د اسم
لا هم کم دے کۀ دوه واره ورله لام لاړ
۷۰۰+۳۰+۳۰+۱=۷۶۱
لۀ دې نه دا نتيجه راوځي چې علي خان نوم علي خان دے۔د پلار نوم ئې نۀ دے معلوم ،د قاميت په حقله ئې ليکوال محقيقين دوه ډلې دي،خټک او د افغانستان محقيقين ئې خټک ګڼي،عبدالحليم اثر، کامل صېب،قلندر مومنداو هميش خليل ورته ممنرے وائي۔(کامګار او سعيد خان ځان کښې د ترونو ځامن د نامدار خان او د افضل خان ځامن وو، د خوشحال بابا د کورنۍ ټولو شاعرانو د خوشحال بابا اکوړي سرائي افضل اباد وغيره يادونه کړي دي،د علي خان په کلام کښې داسې يادونه نۀ موندے کيږي،کوم الفاظ چې عقاب خټک به ګوته کړي دي او دا د خټکو الفاظ ګڼي،د پښتونخوا په اکثرو سيمو کښې په دغه رنګ کښې موندے شي۔اکمل اسد ابادي چې د عقاب خټک ئې ملاټړ ئې کړے دے د خپلو خيالاتو اؤېښتے دے او علي خان ته اوس مهمنز ے وائي دا مضمون ئې په پښتو مجله کښې د نوي په لسريزه کښې چهاپ شوے دے۔د مرزا خان قندهاري په يو شعر کښې علي خان ته اخون ذاده وئېلي دي اخون ذادګان قام نۀ دے بلکې د لوستي عالم فاضل سړي اولاد ته اخون ذادګان وئېلے شي۔ لۀ دې داسې برېښي چې علي خان د يو معززې او لوستې کورنۍفرد وه - خو د هغه قامیت دقنبر علی خان دا شعر صفا په ډاګه کوي-
دا ځواب قنبرعلی د علی خان ممنزی کا
چې دا نیولې هنډه سر د کبر ژن شوه
دتیراه او د هشنغر فاصله هم دومره ډېره نه ده - د قنبرعلی خان خبره د سړي زړه ته پرېوځي -بیا د علي خان او د قنبرعلي خان زمانه کښې هم ډېر وخت حائل نۀ دے۔
دا معلومه خبره ده چې د خټکو پيرخانه د کاکا صېب د کورنۍ ده او د هشتنغر د ؤسېدونکو د څوکنو میاګانو کورنۍ ۔ما چرته نۀ دي لوستي چې کاکا صاحب شاعري هم کړې وه؟ علي خان په خپل غزل کښې داسې شعر وئېل دے چې په هغې کښې اشاره ده۔
دا هغه قسم غزل دے چې صاحب وي
لۀ خاطره مې ارام و حميت لاړ
دا صاحب بل څوک نۀ شي کېدۀ دا محمدي صاحبزاده دے پائې شاعر ؤ او علي خان ئې په تتبع کښې څۀ پنځوس شعرونه وئېلي دي دې ټولو دلائلو ته چې ګورم ،زۀ د بې طرفه کس په توګه دا وئېلے شم چې علي خان د هشتنغر ؤسېدونکے په قام ممنزے ؤ،بيا د وخت لوۓ پوهان ډاکټر اقبال نسيم خټک ،ډاکټر راج ولي شاه خټک او ډاکټر يار محمد مغموم ټول په يوه خلۀ دي،چې څو پورې بل مستند سندپه لاس نه دی راغلی علي خان ممنزے ګڼل پکار دي،
د علي خان شاعري
دا قسما شاعري د علي خان نه مخکښې په پښتو ادب کښې د حسين او د حميد بابا په شاعرۍ کښې په نظر راځي،دې دواړو شاعرانو په شاعرۍ کښې نازک خيالي، د پښتو ماحول د ژوند ژواک د دود دستور عکس په نظر راځي،خو د علي خان د شاعرۍ په فريم کښې دا تصوير ډېر شوخ دے،د رحمان بابا نه ورستو په کلاسیکي ادبي شاعرانو کښې د چا شاعري چې عام اولس زياته خوښوي هغه د علي خان شاعري ده۔علي خان خيال د خپل پښتونې ماحول نه اخلي څۀ د بل يا نااشنا وطن نه نۀ راؤړي،دا هر څۀ د يو عام سړي ليدے کتلے شے وي،او په هغۀ باندې ښۀ لګي او پوهېدۀ پرې هم نسبتاً اسان وي ۔خو د علي خان کمال دے چې هغه خپله ادبي سطح برقرار ساتي او لکه د عوامي شاعرانو په شان هر څۀ نۀ وائي۔
لۀ دې سره د عربۍ او فارسۍ ژبې عالم دے په صنائع بدائع کښې کومه ملکه هغه ته حاصل ده يو شاعر ته نۀ ده حاصل۔هغه پرې د خپل د شاعرۍ ناوې سينګار کړې ده،چې څوک ئې هم سري کولو دعوهٰ نه شي کولے- یو سخن فهمه سخن دانه کس چې د هغه وړوکي شان ديوان وګوری هغه ته معلومه شي،چې د هغۀ هر شعر يو ديوان لري۔ دا ئې د غزل نمونه ده
لک مې دے په زړۀ کښې د هجران غشے تېرۀ
تللے دے بې واکه زما زړۀ ئې وزيرۀ
دا د دلبر مخ دے چې لۀ شا له نيم ليدلےشي
يا زيړونے نمر دے چې ښکاريږي نیم له غرهٔ
تاؤ مې دے د زړۀ لۀ دې غمه مې تاوا شوه
څو به وړم خبرې د رقيب غوند تر بارهٔ
يو سې د سړي د مخ سرخي په غمزه نیمه
هسې شان هېبت لري د يار د سترګو سرهٔ
ځان کۀ یې پائزار کړم سم قدم راباندې نه ږدي
ټول به مې جارو که کۀ ئې جارو شمه د ورهٔ
یار مې دهجران په جوارګرو باندې بېلود
اوس منګولې مروړم ترې روان شوم سپېرۀ
ستا جورو جفا خو د عاشق غريب قبول ده
ؤ دې سو په دا چې دې په نورو زورهٔ
تاج د ازادۍ به ئې هاله ګوندې په سر شي
تا کۀ علي خان په غلامانو ؤشميرهٔ