خواجه محمد بنګش
ډاکټر راج ولي شاه خټک په خپل کتاب “د پښتو ادبي تحريکونه” په صفحه ۳۹۰ ليکي،د خواجه محمد د ژوند حالات په تيارۀ کښې دي،د زيږدنې او مړېنۍ نېته ئې لا معلومه نۀ ده۔ولې د دۀ کلام په رڼا کښې دې نتيجې ته رسو چې دے يو صوفي صاحب طريقت شاعر ؤ،چې اسلامي تصوف اخلاقياتو فلسفه یې په خپل کلام کښې بيان کړي دي۔
د خواجه محمد په حقله حبيبي صېب ليکي چې يو پوره صوفي دے،دې د عرفان په مسئلو کښې د مرشد او هادي د اهميت ډېر تاکيد کوي۔چې سړے بايد خپل ځان ته د طريقت په لار کامل مرشد او لار ښودونکے ؤمومي،پښتانۀ شعراء صفحه نمبر ۱۸۹
صديق الله رښتين وائي دا سړے (خواجه محمد) هم د پښتو د مشهورو شاعرانو څخه دے۔د خوشحال معاصر او د اورنګ زيب په وخت کښې ژوندے ؤ،د پښتو ادب د تاريخ صفحه ۵۱
د اورنګ زيب په بادشاهۍ کښې نياؤ نۀ شتے۔
زۀ خواجه محمد به ؤ ځم و بل لور ته
د بیدل هشتنغري لۀ دې استعارو نه
د خواجه محمد د عصر تعين کيږي۔
قلندر،عبدالحميد ،خواجه محمد دے
هم غفور ،اشرف خليل او کامګار دے
مسلم په شعر دا دې و هر چا ته
چې هر يو له د يو واړو نکته دان دے
د خواجه محمد د کلام د روښانيانو ډلې د شاعرانو سره دومره مشابهت دے چې په ده هم خلق د روښانيانو ګمان کوي،خو خواجه محمد د اخون پنجو دمريدعبدالرحيم مريد ؤ،او تعلق ئې دصوفيانو دچشتياؤ ډلې سره دے،خواجه محمدهم لکه د روښانيانو دپيرکامل په لټون باندې زور اچوي
کاملانو څخه هسې کيميا ده
ترې قربان د کيمياګرو واړه زر شه
اشعار ئې په نسبت د روښانيانو لکه د رحمان بابا روان او سليس دي،او ژور اثر پرې د رحمان بابا ښکاري،د خواجه محمد ديوان د پرېشان خټک د عالمانه مقدمې سره چهاپ شوے دے،په ديوان کښې اوږد نظم دے چې پکښې ئې د چشتياؤ شجره نسب بيان کړے دی -
چې ساکن د چشتياؤ په سرير دے
شيخ حضرت عبدالرحيم زمونږه پير دے
شفقت د خپل پدر ور باندې اوشه
دۀ موندلے محبت شهد و شکير دے
پير روښان د مياں علي د مياں پنجو شۀ
هسې پورته پسې تللے دا زنځير دے
خلق و صف د کشمير د ولايت کا
پېښور ګوره په دو ي باندې کشمير دے
دا ئې يو غزل دے
چې بادشاه ئې د جمله ؤ ښائسته ؤ
خبر واخله د عاجزو خوار خسته ؤ
زړونه مۀ ما ته وه لال د بدخشان دي
بيا مشکل دي رغول د شکسته ؤ
زړۀ مې ستا په محبت سره تړ لے
نظر ؤکړه دا خپلو دل بسته ؤ
د چمن ګلونه واړه پرې تازه شو
شمال راغے ستا د مخ د ګلاسته ؤ
چې ئې قد قامت ستا په نظر ولید
ملا شوه ټيټه مې د همه ؤ اراسته ؤ
زما سر به تر اووم اسمانه تېر شي
کۀ مې کړي د خپل مجلس تر نشسته ؤ
سرومال به همګي ځېنې قربان کړم
زۀ خواجه محمد مريد يم د ښائسته ؤ