حسين
د حسين په حقله معلومات په عام وګړي کښې خو پرېږده په ادبي حلقو کښې هم د نيشت برابر دي۔د حسين يو غزل حبيبي صېب په پښتانۀ شعراء کښې د پا دري هيوز د کليدِ افغاني نه نقل کړے ؤ،د حسين او هغۀ په کلام په حقله ئې هيڅ معلومات نۀ دي راکړي۔په کال ۱۹۵۸ء کښې هميش خليل د حسين ديوان سره عالمانه ديپاچې چهاپ کړو،دا د هميش صېب لوۓ ز يار ؤخو څۀ تېروتنې پکښې ؤشوې لکه ملک پور د حسين کلے ئې د حسين د علاقې پکهلۍ نه بهر ؤګڼۀ۔دا قلمي نسخه هميش خليل صېب نصرالله خان نصر په امازو ګرهۍ کښې معلومه کړې وه۔د حسين بله قلمي نسخه په بټلو کښې موجود ده،د امازوګرهۍ په نسخه کښې څۀ غزلې موجود نۀ وې ۔سعدالله خان ايډوکيټ هميش خليل صېب له دغه غزلې ورکړي چې په ساهو ادب نومې کتاب کښې ئې چهاپ کړې،خو د دې غزلو په شعرونو او په کتابت کښې غلطۍ ؤشوې ۔د کومو لۀ کبله د حسين فن ته پرې نقصان ؤرسېد۔خو هر سړے تر خپله وسه پړ دے۔دا کاوشونه د هميش صېب د ستائينې وړ دي،لۀ دې نۀ وروستو سعدالله خان ايډوکيټ په حسين باندې يو مضمون د لاهور نه په يوه ادبي (صحیفه) مجله کښې چهاپ شو،او بيا ئې کتاب ؤليکۀ “پشتو کے تين نامور شاعر” په دې کښې سعدالله خان ښکاره کړه چې حسين د رحمان بابا او حميد دواړو نه مشر دے۔د دې کتاب سريزه رضا همداني ليکلي ده د رضا همداني په پښتو ادب باندې ژور نظر دے،رضا همداني د رحمان بابا د کلام په اردو کښې منظومه ترجمه کړې ده،هغۀ ؤليکل د سعدالله خان دا تحقيق د ستائينې وړ دے۔او د تحقيق لاسونه ډېر ؤږدې دي لۀ دې نه وروستو ما پرې کتاب “حسېن تحقیق اوتنقید”په نوم ؤليکله۔په دې کښې مې دا اوښودل چې حسين د رحمان بابا نه مشر دے او کۀ نۀ خو د حميد بابا نه يقيني مشر دے۔او د سبک هندي په پښتو شاعرۍ کښي بنیاد ګر دے۔حسين د هزارې پکلۍ د سيمي ؤ،عصر ئې د شاه جهان اورنګ زيب عالمګير د حکومتونو له دورنو نه تعبن کيږي۔د شاه جهان دور کښې ښۀ پخته کار شاعر ؤ،د اورنګ زيب تاجپوشي او په مړينه ئې شعرونه وئېل دي۔خو لۀ دې نه ئې وروستو د ژوند څۀ پته نۀ لګي،په شعر کښې عشقي مذهبي ،اخلاقي او اجتماعي رنګ نماياں دے۔نازک خيالي ئې د شعر وصف دے پوره تفصيل له ؤګورئ( حسېنتحقیق اوتنقید )حسين د خوشحال بابا ،رحمان بابا،حميد بابا او د علي خان سره په ؤږه په ؤږه ولاړ شاعر دے۔په حسين کښې د رحمان بابا،حميد بابااو د علي خان رنګ د مخکښي نه موجود ؤ،خو ډېر عمر ئې کلام تيارۀ کښې ؤ،شهرت ئې نۀ دے موندلے ۔اوس هم زمونږ ادبي حلقې د حسين د کلام نه په پوره ډؤل نۀ دي خبر ۔حسين د پښتو د يو شاعر نوم په خپلو اشعارو کښې نۀ دے اخيستے،خو دهغۀ په فارسۍ باندې ډېر ښۀ دسترس ؤ هغه براه راست د حافظ شيرازي او سبک هندي لۀ شاعرانو نه اثر اخيستے دے۔د روښانيانو کلامونه د حسين په وخت په هند کښې وو،او خوشحال بابا کلام د هغۀ نمسي افضل د حسين د مرک نه وروستو مرتب کړے دے۔چې حسين ترې هزاره کښې يا سوات کښې خبر شوے وے۔د حسين مخکښې د پښتو د غزل څۀ نمونه نۀ وه موجود،چې د هغۀ قلمي نسخه بقول هميش خليل د عبدالقادر خان خټک زير مطالعه پاتې شوې او مهر ئې پرې ثبت دے۔رحمان بابا ،حميد بابا او علي خان به ترې ولې نۀ وي خبر خو يو لا وارثه شاعر ؤ،نوم ئې چا نۀ دے اخسيتے په غزلو شعرونو ئې ورله شعرونه ليکلي دي۔هغه په خپل وخت داسې تعلياتو کؤلو باندې حق بجانب وو۔
تورزن فکر مې عالم په ډاګ ډاګ ؤويشت
نن شمله يم زۀ حسينَ په پښتو کښې
چې په نېزې د فکر اخلي د نقطو مشکڼې
نۀ شته حسين غوندې شهسوار په تمامي پښتوکښې
جوهري بويه حسين چې ئې واخلي
څۀ پوهېږي نادان په دا ګفتار
چې نقطې ئې پټ رموز دے ستا له حسنه
دا مې شعر کۀ درسفتن دے نۀ پوهېږم
قادر الکلامي له دې نۀ ښکاره ده چې دا يو خيال څنګه په مختلف طريقو تړي
کنډولي مې چرې ډک په ديدن نۀ کړۀ
څۀ ناراست دي ګدايان زما د سترګو
نۀ شته بل زما په څير د ديدن وږے
کنډولي د سترګو نيسم در په در
په اميد ستا د جلوې لۀ هر ځايه
کنډولي د سترګو نيسمه و هر در ته
غزل
تل ئې وي بشره د اوښکو په زيم ترَ
چې پرې مېاشت د بېلتانۀ شي را د برَ
د اشنا د ښکلي مخ هسې جذبه ده
چې حجاب ئې د شپې پورته کۀ لۀ نمرَ
په خوارۍ مې سر وقد کله ګروهېږي
کۀ چامبيل غوندې ترې ځار شم پائي تر سرَ
دا د صبح شنه وږمه په اسمان راغله
کۀ لوخړه مې د آه لاړله لۀ سرَ
د اشنا د مینې غم هسې نچوړ کړم
لکه کاږي چې ګاڼيۍ نو لۀ نېشکرَ
دا مې خيال د يار لۀ زړۀ په غفلت درومي
کۀ امام دي چې کوزېږي لۀ منبرَ
ستا د خط لۀ کش مکشه به څۀ وائيم
د کيکر په ازغو پروت يم بې بسترَ
ځنکدن په هغو هيڅ کله ګران نۀ وي
چې خبر وي ستا د شونډو لۀ کوثرَ
نور به نوم د اشنائې په خلۀ وانۀ خلم
کۀ مې دا له لاسه نۀ شوه لر وبرَ
تر پښو لاندې دي دل لکه واښۀ وے
پورته نۀ شوے جانه ستا لۀ رهګذرَ
هر اميد مې ئې لۀ وصله په سر مات شي
خداۓ دې مينه د چا نۀ کا بې ثمرَ
کج مژګان دي د غير فکر خاربندي شوه
ؤ به نۀ باسم دا غشے لۀ ځيګرَ
هر نفس مې شين لوګے دے لۀ خلې خېژي
هيڅ خبر زما په درد نۀ ئې دلبرَ
ستا د مخ په لمبه هسې حسين وسۀ
لکه بوټے د جوکې لۀ يوه برَ
څنګه چې د پښتو غزل د عمر په لحاظ پخیږي ځي ،دغه همره د غزل حسن زياتيږي ځي،د حسين نه وروستو رحمان بابا په خپل رنګ کښې حميد بابا ،کاظم خان شيدا او علي خان غزل خپل معراج ته ؤ رسوۀ۔ خو دا ياد ساتل پکار دي چې په هر لوۓ شاعر کښې خپل وصف موجود وي،چې هغې نه د هغۀ غزل پېژندے شي او په هغه وصف کښې د نورو نه زيات وړاندې وي،خو د حسين اهميت دا دے چې په هغۀ کښې د رحمان بابا ،حميد بابا او علي خان رنګ د هغوي نه مخکښې ليدے شي،هغه وخت په فارسۍ کښې د يار خط ستائېل رواج ؤ، حسين دغه مضمون څنګه تړلے دے۔
د رخسار سره دې خط مناسب نۀ دے
راغله شپه د سپينې ورځې په رڼا کښې
اوس به مات شي پشکال زما اوښکو
چې راغلې دې په مخ د خط هاله ده
شهزاده دې شينکے خال مداري بوبه
چې د حسين په زړۀ ئې کيښودۀ زرغون داغ
زلفې د شاعرانو د خوښې موضوع دے په زلفو ئې دا شعرونه ؤګورۍ
يار مې پرانسته د زلفو جنجالونه
ځکه الوځي خوشبويه شغالونه
کور و بار به دي حسينه خور مخور کا
خورے زلفې د خوبانو په شانو
زۀ چې ژاړم هميشه په سترګو سرو
غوڅ غوڅ وړے يمه د يار کږو مندرو
په ساهو ادب کښې د هميش خليل دا وېنا هيڅ اهميت نۀ لري ،چې حسين هيڅ قبيلوي مسئله يا فسلسفه نۀ ده بيان کړي۔ځکه د هغۀ پايه ئې کمه ګڼلي ده۔کومه فلسفه وروستو حميد بابا ،کاظم خان شيدا او علي خان بيان کړي هم هغه حسين مخکښې بيان کړې ده۔دا ټول د غزل شاعران دي د دوي فن ته کتل پکار دي، چې دوي غزل سره څومره انصاف کړی دی او نه دا چې قبيلوي شخړې او یا یې څومره او څنګه فلسفه بيان کړې ده ،د غزل فن ته پرې نقصان ورسي،نو بيا خو خبره جوړه نۀ شوه،د غزل خپل لوازمات دي چې په نظر کښې ساتل ازحد ضروري دي۔