کاظم خان شيدا
په ايران او ګاؤندي هېوادونو کښې د خواجه حافظ سبک راج وو،چې په څنګ کښې ئې فغاني يو نوۓ سبک وویست چې نازک خيالي،د تخيّل لوړتيا ،ابهام ،تشبیه در تشبیه ،استعاره در استعاره مبالغه،ضائع بدائع ئې خصوصيات وو،دا سبک ھند تہ ورسېد په دې کښې صائب ،شوکت بخاري ،غني کاشميري ،ناصر علي سرهندي وغيره شامل وو،خو په هند کښې مرزا عبدالقادر خان بېدل خپل معراج ته ورسوهٔ ځکه په سبک هندي باندې مشهور شو۔په پښتو کښې د دغه سبک بنياد حسين ملک پوري کېښود،خو کلام ئې د خلقو د نظرونو نه پناه ؤ،حميد بابا چې د عمر په لحاظ د حسين نه کشر دے په پښتو کښې د سبک هندي اولنے شاعر ؤګڼلی شو ،ګني داسې شهادتونه موجود دي چې رحمان بابا عبدالقادر خټک او عبدالحميد د حسين د شاعرۍ نه خبر ؤ د حسين خيال او مضامين ځاۓ په ځاۓ خپل کړي دي،تفصيل له پاره زما تحقيقي کتاب “حسېن ملک پوری تحقيق او تنقید”کتے شئ۔
په سبک هندي کښې شامل شاعرانو فهرست څۀ دا رنګې دې،حسين ملک پوري،عبدالحميد بابا، کامګار ،کاظم خان شيدا،علي خان ،قلندر اپرېدے، بېدل هشنغرے،حنان بارکز ے وغيره وغيره۔
د کوم غزل او رنګ ابتداء چې په پښتو کښې حسين کړي وه د هغۀ معراج کاظم خان شيدا غزل دے،سبک هندي په حاد شکل کښې د کاظم خان شيدا غزل کښې ليدے کيږي۔
کاظم خان شيدا هم د خوشحال بابا د کور سړے دے،کاظم خان د افضل خان ځوے د اشرف خان نمسے د خوشحال خان کړوسے دے،دوست محمد خان کامل ته په تاريخ مرصع کښې د افضل خان د ځامنو په فهرست کښې د کاظم خان نوم اونۀ موندے شو،د هغۀ شک پيدا شو چې کاظم خان د افضل خان ځوۓ نۀ دے بيا د کاظم خان شيدا په ديوان کښې د دوه ورڼو فتح خان او الله نور مرثې موجود وې،کامل صېب دا د کاظم خان وړوڼه ؤګڼل۔حالانکې دا په ځان کښې ورړنه وو،د کاظم خان شيدا ورسره دوستي پېژندګلي وه،ځکه ئې په مرګ دخفګان اظهار ؤکړو،حنيف خليل د کامل صېب دا شک بنياد جوړ کړو،ديوان کاظم خان يې تدوين و ترتيب اوکړو،ډاکټر يار محمد مغموم د پروګرام دوران کښې حنيف خليل ته ډېره خوندَوره خبره ؤکړه چې اول به دې ورله پلار پيدا کړے ؤ بيا به دې هومره ځان کړولے ؤ۔
ډاکټر اقبال نسيم خټک د خپل کتاب رنګ او بو قافله په صفحه نمبر ۲۱۲ باندې د خان شير علي خان ليکلي شوه شجره ورکړې ده،چې کاظم خان شيدا یې د سعدالله خان سکه ورور او د افضل خان ځوۓ ښودلے دے،اکمل اسدابادي په خپل يو مضمون کښې چې په پښتو مجله کښې چهاپ شوے دے۔د شير علي خان د ليکلي شجرې حواله ورکړې ده، درستہ یې تسلیم کړې دہ ۔ کاظم خان شيدا افضل خان او سراې سره والهانه مينه لري ، د لرې پښتونخوا د محقيقنو پرې اتفاق دی،علاوه د حنيف خليل نه نور متفق دی
چې کاظم خان شيدا د افضل خان ځوۓ دے،د کاظم خان شيدا په شاعرۍ کښې نازک خيالي ،خيال افريني،نکتہ افريني،علويت،تشبیه،استعاري،اشارې کنائې استعمال په خپل عروج باندې دے،د هغۀ مضامين حسن،عشق،اجتماعيت،تصوف، مذهب اخلاقيات وغيره دي چې روایتي دي خو د کاظم په غزل کښې جدت هم ليدے شي۔
د کاظم خان شيدا تاريخ پېدائش په صحيح ډول معلوم نۀ دے،خو د اکثر محقيقنو خيال دے چې کاظم خان شيدا په ۱۰۳۶ه نه مخکښې وروستو پيدا دے،ځکه چې افضل خان په تاريخ مرصع کښې د کاظم خان شيدا ذکر نۀ دے کړے يا هغه هاغه وخت کښې وړوکے ؤ،يا د سره پيدا نۀ ؤ،ځکه چې په تاريخ مرصع کښې۱۱۳۶ه پورې د خوشحال بابا د کورنۍ حالات درج دي دا څۀ باقاعده تاريخ نۀ دے،ډائري ده۔د کاظم خان شيدا وفات تاریخ لۀ دې قطعې نه ثابت دے
د شيدا په اشنايانو جهان تريخ دے
د کباب غوندې ئې کون و مکان تريخ دے
درست بدن ئې ګويا زړۀ ؤ په معنیٰ کښې
دلنظير د کاظم خان د مرګ تاريخ دے
۱۱۹۴ه
د کاظم خان شيدا مذهبي، اصلاحي، اجتماعي، اخلاقي ،عشقي،صوفيانه،مشکل پسندي،تشبهات ،استعاره ،ابهام،علويت،مضمون افريني وغيره باندې ډېر ليکل شوي دي،زۀ هغه شعرونه بيا اړول را ړول نۀ غواړم،خو زۀ د کاظم خان شيدا د پښتو شاعري په حقله خيالات وړاندې کوم۔لکه چې وائي
د پښتو ژبه تمامه ده بې نظمه بې نظامه
لۀ اوزانه مختلفه لۀ ميزانه منحرفه
په ميزانه باندې چې راشي
هر کلام تہہ و بالا شي
شيدا چې په کوم ماحول کښي د پښتو شاعري کؤله هلته په فارسۍ او اردو کښې شاعري کېدله۔په عربۍ ،فارسۍ او اردو کښې شاعرې د عروضو مطابق کيږي،لۀ دې ژبو نه علاوه نوره په ټولې دنيا کښې شاعري د هجو په بنياد کيږي،پښتو کاظم خان شيدا عربۍ ،فارسۍ او اردو سره تلله ګڼي پښتو سره لۀ دوي نه زياتې ژبې په ملګرتيا کښې دي،مثلا سنسکرت،هندي،اوستا، انګريزي،چاپاني وغيره په دې ټولو ژبو کښې د څپو د شمارلو په بنياد باندې شاعري کيږي۔
د هر وزن منافي دي
څۀ خبر په قوافي دي
چې د نظم تصنيف کاندي
رعايت د رديف کاندي
هر څو کۀ قافيه او رديف مضمون او خيال له پاره کېزه ده خو نوې قافې او نوې رديفونه ځان سره نوې خيالات او مضامين هم راوړي۔په ځېنې غزلونو کښې څومره جديد نوې قافې او رديفونه دي
با د ئې زلفې په رخسار خورې ورې کړې
کۀ غنچې ئې د ګلزار خورې ورې کړې
زرکه نۀ لري ګيسو د فرهاد غم کا
شنې بڼې ئې په کوهسار خورې ورې کړې
چې ګردش د سرمه سا چشمان پيدا کړي
د فتنې سره بلا اسمان پيدا کړي
د نرګس په شانِ ګران د رنځ تشخيص دے
د شيدا د درد به څۀ درمان پيدا کړي
ما چې وژني اوس د مينې په تور جانه
زړۀ دې ولې لۀ ما اخيست په زور جانه
صاف طنيت کله عيوب د حېران ويني
سترګې کله کج نهاد د مژګان ويني
انجمن ئې لکه شمع داغ د زړۀ دے
تنهائي مې د صورت چراغ د زړۀ دے
صاف خاطر په خپل صورت باندې بند نۀ دے
په شيشه کښې چا ليدلے پيوند نۀ دے
د شيدا شاعرۍ ته چې ؤکتے شي دا پښتنې ماحول شاعري نۀ ده په يو داسې ماحول کښې شاعري کوي چرته چې ټول اقدار بدل دي،دۀ د هغه ماحول نقشه راکاږي،د انجمن اراسته پيراسته محبوب بيا ن کوي ،د پولې پټي غر او سيمي ګودر ذکر پکښې نۀ موندے کيږي،چې يو عام وګړے له پاره نا اشنا دے ځکه د خپل سبک خاوندانو حميد بابا او علي خان نه په شهرت کښي پاتې راځي۔