اشرف خان هجري
د خوشحال بابا شعر کښې دومره رنګارنګي ده سړے ورته حېران پاتې شي،د مضامينو فراواني ده ،خپل د تخيّل نيلے په هر لورې زغلولے دے د ادب ټوله نړۍ ئې فتځ کړې ده،خوشحال بابا خپلو ځامنو ته د شعر وئېلو وصيت کړے دے،د خوشحال بابا ګڼ ځامن شاعران وو،لکه اشرف خان هجري،عبدالقادرخان، صدر خان ،سکندر خان،ګوهر خان،اذاد خان، د بهرام او رحمان شعر نمونې په لاس نۀ دي راغلي خو ذکر یې خوشحال بابا ،اشرف خان هجري کړے دے،د دوه لوڼو تاج بي بي ذکر خوشحال بابا د يوي نيکي او د عالمې لور په طور کړے دے،او د حلیمې بي بي ذکر په پټه خزانه (چې متنازعه کتاب دے) کښې دے۔داسې د خوشحال بابا د کورنۍ مثال د اکېډيمي، پوهتون دے۔چې په اوړي کښې به د ونې سيوري او په ژمي کښې ګرم انغري ته په ادب باندې به بحث شوی وي۔
د خوشحال بابا ځامنو د هغۀ ګڼو رنګونو نه ځان له رنګ خوښ کړو۔او په هغې باندې طبع ازمائي شوې ده۔اشرف خان هجري د خوشحال بابا تغزل خپل کړے دے هجري په شاعرۍ کښې عشق مجاز، سوز وګداز،ډېر زيات موندی کيږي،خو کله چې هغه ۱۰۹۲ه کښې ګرفتار کړے شو هندوستان ته واستولے شي،د هغۀ شاعري يو بل رنګ اختېار کړي د هغه په زړۀ کښې د وطن کلي کور د خپلو خپلوانو یاد چې راځي،د هغۀ په شاعرۍ کښې د درد سوز او د هجر عنصر نور زيات شي،دې سره د هجري شاعرۍ د پنجرے د بُلبل نغمه شي،او د هغۀ هغه له په پښتو ادب کښې يو جداګانه حيثيت بخښي،او په دې رنګ کښې هغه د سر سړے دے،اشرف خان هجري ځان د خوشحال بابا د سردارۍ او شاعرۍ د دواړو جانشين ګڼۍ،په سردارۍ کښې خو ښکاره ده چې هغه ناکامه پاتې شوے دے،ولې په شاعرۍ کښې د خوشحال بابا تغزل او د مجاز رنګ ئې په مخه بيولے دے،نسواني حسن او خځينه کالي ئې په خپلې شاعرۍ کښې ډېر په ښکلي انداز ئې ستائيلي دي،ځان د شاعرانو استاد ګڼي،او د خپل عصر شاعران ئې داسې ياد کړي دي
د خوشحال بابا د خپل د پلار په او د نورو په شعر داسې تبصره کوي
اولاًبه د استاد لۀ حاله وايم
چې ئې شعر جهانګير لکه قمر دے
په پښتو ژبه چې شعر چا بيان کړو
د همه ؤ نظم ستوري د دۀ نمر دے
قادر خان کۀ بحر بولم دروغ نۀ دي
چې ئې فکر د اصلي درو مصدر دے
د سکندر شعر له څۀ سره مخې کړم
طبيعت ئې ډېر تر درو منور دے
صدر خان ،عجب ګوهر،سخن شناس دي
رحمان لا په دا هنر د تورو غر دے
شاعران د پښتنو ګويا څهره دي
د مرزا شعر شمله بلکه افسر دے
نن په دا دور کۀ ښۀ شاعران غواړي
کۀ دوه درې تنه دګر يو قلندر دے
د رحمٰن په وئېل ځاۓ د لقب نۀ شته
چې ئې ما شعر منظور کړو معتبر دے
ارزاني دولت د خپل دور بلبل وو
نن ئې وللے زمانې د شعر فر دے
د واصل له شعر څۀ وائيم و چا ته
چې زما په مخ ئې پورې د حال ور دے
ټول ئې ؤسپاره په ما سرير د نظم
هغه نمر چې نن د خاورو په بستر دے
په اخري شعر کښې هم خوشحال بابا ته اشاره ده او ځان له د نورو هم عصر شاعرانو په نسبت ممتاز ګڼي،مخکښې هم ذکر شوے دے اشرف هجري له د هجر درد او سوز نه ډکه شاعري د نورو شاعرانو نه ممیز کوي۔
ما هاله ماتم په ځان ؤکړو په وينو
چې اټک وته مې شاه کړه په ژړا شوم
بيجا پور هجري په خوب نۀ ؤ ليدلے
اخر پېښ شي هغه کار چې ئې قضا کا
بې وطنه تنها پروت يم په غربت کښې
نن لۀ ما سره همدم د صنم غم دے
د هېواد اشنا په سترګو ليدے نۀ شي
کۀ په خوب راته حاضر شي بس کرم دے
قاصدان له روهه نۀ راځي مدت شو
سلام باد رارسوي منت ئې تم دے
عندليب خټک ئې بند په هسې ملک کړو
چې طوطا ئې ژبه وا ئې د غراب
غزل
لکه ماته کړو نصيب همه جهان اور
هرګز مۀ شه په هېچا هسې زمان اور
په هغه جهان کافر په اتش سوزي
هجر بل کړو په دنيا زما په ځان اور
په انداز زما د سوز کله پوهېږي
چا چې نۀ وي ازمائېلے د هجران اور
کۀ د يار د هجر غم راباندې نۀ وے
راته سهل ده سړيو د زندان اور
جور هومره طغيان ؤکړو د سرانو
چې وريت کړو د دکن خلق ودان اور
لا تا تېر به ظالم نۀ کا سبب څۀ دے
دهجري چې هر سحر نولي دهان اور
د خوشحال بابا قصيدې ډېرې زور دارې دي خو ډاکټر يار محمد مغموم وېنا مطابق هجري په قصيده وئېلو کښې د خوشحال بابا نه وړاندې دے،د پروګرام دوران کښې ډاکټر صېب يوه بله خبره ؤکړه چې هجري د پښتو ژبې وړومبے شاعر دے چې تخلص ئې استعمال کړے دے ما ؤ وئېل چې علي محمد مخلص مخلص د هجري نه مخکښې استعمال کړے دے،خو ډاکټر پرويز مهجور صېب په دې شعر باندې ثابته کړه چې ارزاني په پښتو شاعرۍ کښې د ټولونه اول تخلص په کار راوستے دے،شعر دے
ارزاني لۀ نص وائي
کښې لۀ خپل تخلص
ما چې مهجور صېب نه پوښتنه ؤکړه چې ارزاني د ملا ارزاني تخلص دے نو د ملا ارزاني نوم څۀ دے چا څخه جواب نۀ ؤ،لۀ دې نه ښکاره ده چې اولنې صاحب ديوان شاعر نوم چا ته هم نۀ دے معلوم،پښتو ادب څومره تحقيق غواړي۔
اشرف خان هجري د وفات کال د هغۀ کشر ورور ازاد خان لۀ دې بيت نه راؤځي
د هجرت زر یو سن شپږ ؤ
اشرف خان چې فوت شو ياره
غم اندوه د دۀ تاريخ دے
کۀ حساب کړې وې شماره
د تاريخ مرصع په حساب د اشرف خان هجري د پيدائش کال ۱۰۴۲ه دے داسې هغه په دې دارفاني کښې ۶۴ کاله تېر کړي دي۔